Honor ponad życie. Polski oficer nie dał się złamać Rosjanom

Wkrótce pluton Kaszubskiego włączono do 3. Kompanii II Baonu, on zaś uzyskał awans na podporucznika. Cały czas od opuszczenia Krakowa służył w polu, w bojach kampanii kieleckiej, a później na Podhalu. Niemniej – jak pisano w „Polsce Zbrojnej” – „znikał w tłumie oficerskim Pierwszej Brygady, nie piastował funkcji odpowiedzialnych, nie był postacią czołową”. 25 grudnia 1914 r. Kaszubski dostał się do niewoli rosyjskiej w czasie bitwy pod Łowczówkiem. Początkowo sądzono, że zginął – w specjalnie wydanym rozkazie z 1 stycznia 1915 r. płk Kazimierz Sosnkowski wymienił go wśród innych oficerów legionowych oraz „wszystkich żołnierzy, których imiona na wieki zapamięta Ojczyzna, a którzy polegli w tej grudniowej bitwie”.

Tymczasem pojmanego oficera, wraz z innymi legionistami wziętymi w tej bitwie do niewoli, przewieziono do więzienia w Tarnowie. Wcześniej, we wsi, w której ich początkowo uwięziono, legionista Stefan Eichler, również jeniec spod Łowczówka, zauważył niewysokiego oficera prowadzonego między dwoma kozakami. Na jego plecaku widniało nazwisko „Kaszubski”.

Czytaj też:
„Krwawa Wigilia” Legionów. Bitwa pod Łowczówkiem

„Król” podczas przesłuchania nie tylko nie ukrywał, że pochodzi z Królestwa i tym samym formalnie jest obywatelem rosyjskim, lecz także oznajmił Rosjanom odważnie, że wstąpił do Legionów, aby bić się o niepodległość Polski. „Ze mną koniec [...]. Przyznałem, że jestem z Królestwa Polskiego” – powiedział Eichlerowi. Gdy ten, sam pochodzący z Kongresówki, z wyrzutem zapytał go, po co to zrobił, Kaszubski odpowiedział dumnie: „A po cóż miałbym to taić?”.

Wyrok zapadł w Radomyślu – tam ppor. „Króla” oddano pod sąd, który skazał go na śmierć przez powieszenie. Prowadzony przez rosyjską eskortę powiedział krótko Eichlerowi: „Śmierć... Jeszcze Polska nie zginęła”. Więzieni wraz z nim legioniści chcieli mu pomóc w ucieczce, odrzucił jednak tę propozycję. Nie pozwalała mu na to oficerska duma, jak świadczy Eichler. Po wyroku został wywieziony do Pilzna.

W Pilźnie ppor. Kaszubskiego próbowano skłonić, by wstąpił do armii rosyjskiej w zamian za ułaskawienie, a gdy odrzucił tę propozycję, namawiano, żeby napisał prośbę o łaskę do cara Mikołaja II, na co również się nie zgodził, żądając jednocześnie wykonania wyroku przez rozstrzelanie. Rosjanie odmówili.

W przededniu egzekucji Kaszubski napisał list do swojej narzeczonej Marii Werner. Żegnając się z nią na zawsze, prosił o pokazanie listu Józefowi Piłsudskiemu, do którego się zwracał: „Komendancie kochany. Wpadłem. Nie mogło inaczej być”. Prosił też o zapewnienie opieki Marii. Zakończył słowami: „Niech żyje Polska!”.

7 lutego 1915 r. poprowadzono go na szubienicę na rynku w Pilźnie. Mieszkańcy dopiero po dokonaniu zbrodni dowiedzieli się, że powieszono oficera legionowego. Nie dało się jednak ukryć, że przed śmiercią Kaszubski wykrzyknął: „Jeszcze Polska nie zginęła”.... Po dokonaniu egzekucji „zwłoki śp. Kaszubskiego zawleczono […] na pole obok cmentarza i tu je pochowano, a sotnia kozaków stratowała końmi mogiłę Męczennika, iżby ślad po niej nie został” – podawał w piśmie „Naprzód” Mieczysław Opałek.

Po zamordowaniu Kaszubskiego władze rosyjskie wydały w Pilźnie, Tarnowie i okolicznych miejscowościach „Zawiadomienie” w języku niemieckim, w którym ogłosiły, że „z mocy wyroku sądowego rosyjski poddany, Polak z Warszawy – Stanisław Kaszubski za zdradę stanu został powieszony. Kaszubski, pogardzając interesami swego państwa i swojej Ojczyzny – Polski, wstąpił jako legionista do szeregów armii austro-węgierskiej i wziął udział w kilku bitwach przeciwko nam, w obrębie Królestwa Polskiego, ręka w rękę z niemiecką siłą zbrojną. Kaszubski, podnosząc broń przeciwko nam, uczynił w ten sposób zamach na dobro swojej Ojczyzny. Kaszubski był wiarołomcą i zdrajcą swoich rodaków – Polaków”.

Anonimowy autor artykułu zamieszczonego w „Robotniku” słusznie podkreślił nikczemność tego oświadczenia: „Nie dość, że wieszają – jeszcze znęcają się nad ofiarą – jeszcze pamięć bohatera obrzucają błotem. Tak było i dawniej. Bohaterów wolności siepacz moskiewski, zakładając im stryczek na szyję, piętnował jako »bandytów«”. Teraz jednak zaborca posunął się dalej – „ośmiela się bohatera, który walczy o Polskę, umiera dla Polski, potępiać – w imieniu Polski! […] daje lekcję patriotyzmu polskiego, utożsamiając go ze służeniem Rosji”.

Piszący te słowa nie wiedział, że przyjdą czasy, gdy taka metoda będzie powszechnie stosowana w propagandzie zaborców. W czasie komunistycznego zniewolenia po 1944 r. najwięksi patrioci polscy, uczestnicy walk o niepodległość z Rosją w czasie I wojny światowej, bohaterowie obrony Polski we wrześniu 1939 r. i podziemnej walki z dwoma okupantami będą obrzucani plugawymi kalumniami, nazywani zdrajcami Polski.

„[…] a na wieku skrzydła swe rozpostarł orzeł biały”

W czerwcu 1915 r. wskutek ofensywy wojsk niemieckich i austro-węgierskich Rosjanie rozpoczęli odwrót na wschód. Miejsce zadeptane kopytami kozackich koni odnaleziono i ogrodzono. Kiedy 1 listopada rozkopano ziemię, w dole znaleziono zwłoki w legionowym mundurze. Włożono je do „metalowej trumny, na której z obu stron umieszczono szable, a na wieku skrzydła swe rozpostarł orzeł biały” – pisał Zygmuntowicz. Następnie rozpoczęto przygotowania do pogrzebu oficera. Uroczysta ceremonia zorganizowana przez Naczelny Komitet Narodowy w porozumieniu z komitetem powiatowym w Pilźnie odbyła się 2 listopada 1915 r. Wzięli w niej udział m.in. Ignacy Daszyński, przewodniczący NKN, polityk konserwatywny, prof. Władysław Leopold Jaworski, wybitny historyk, oficer Legionów por. Marian Kukiel.

Czytaj też:
Lwy z Cmentarza Orląt Lwowskich - sól w oku ukraińskich władz

Okoliczności śmierci Stanisława Kaszubskiego uczyniły go w oczach mu współczesnych postacią wyjątkową. „Śmierć jego była czymś szczególnie wymownym, wzniosła się ponad inne ofiary. […] Kaszubski mógł uratować życie. Jedno jedyne zaprzeczenie mogło go uchronić od śmierci. Nie uczynił tego i dlatego śmierć jego to nie jeden więcej z epizodów zmagania się bojowego przeciwników, ale protest […] przeciwko Rosji. Czyn i śmierć Kaszubskiego jest objawem tej całej głębi przekonania Polaków, […] że dla odzyskania wolności należy poświęcić wszystko” – mówił prof. Jaworski na pogrzebie oficera – by dać świadectwo przekonaniu, które „musi mieć ofiarę, aby za sobą porywać […]. Śmierć Kaszubskiego jest dokumentem prawdy, którą każdy Polak w sercu nosi, a która polega na tem, że Polakiem jest się dopóty, dopóki się pragnie wolności i że tej wolności nie da nam Rosja”.

Zakończmy tę opowieść o legionowym bohaterze słowami Juliusza Kadena-Bandrowskiego, który jak gdyby uprzedzając zbyt patetyczne opisy jego życia, pisał o Kaszubskim: „Mały, na krzywych nogach, z wytartym wąsikiem, nieuważający się przecie za żadne wcielenie bohatera, a z myślą i wołaniem, że »Jeszcze Polska nie zginęła«. Rzecz prosta – że nie […]. Takim należy pamiętać Kaszubskiego, który dziś, jak był malutki – między największymi chadza i szary mundur strzelecki szczerosrebrnym epoletom księcia Józefa i starszym, złotym buławom hetmanów przedstawia”.

Autor jest pracownikiem Biura Edukacji Narodowej IPN, profesorem Uczelni Łazarskiego.