Muammar Kaddafi i wojna Toyot. Jedyny taki konflikt w historii

Kiedy dwudziestosiedmioletni Muammar Kaddafi przejmował władzę w Libii w roku 1969 był zadeklarowanym socjalistą, wielbicielem panafrykanizmu i panarabizmu oraz haseł głoszonych przez egipskiego prezydenta Gamala Nasera, którego przemówień uwielbiał słuchać. Wierzył, że północna Afryka mogłaby zjednoczyć się w jedno państwo, a na jego czele najchętniej widział samego siebie. Na kontynencie afrykańskim zyskał zarówno oddanych przyjaciół, jak zaciekłych wrogów – zwłaszcza w krajach, w których próbował bezpośrednio wpływać na przebieg wydarzeń. Ostatnia faza wojny na pograniczu z Czadem boleśnie uświadomiła mu, że marzenia o zjednoczeniu nie mają szansy się urzeczywistnić.

Ambicje Kaddafiego

Czad, jedno z najbiedniejszych państw Afryki, targany był konfliktem wewnętrznym od chwili ogłoszenia niepodległości w roku 1960. Główną linią podziału była wyznawana religia – na północy kraju dominował islam, zaś na południu chrześcijaństwo (katolicyzm i protestantyzm) oraz religie animistyczne. Libia zainteresowała się Czadem już w latach siedemdziesiątych, kiedy zdecydowano się udzielić wsparcia grupie FROLINAT, składającej się z islamskich rebeliantów, która wystąpiła przeciwko rządowi (za którym, z kolei, stała Francja, czyli niedawna metropolia).

Jak w swoim artykule pt. Wojna toyot w dyplomacji polskiej 1986-1987 pisze Konrad Banaś, jedynym twórcą polityki zagranicznej Trypolisu był sam Kaddafi. Dyplomacja libijska „cechowała się (…) niestabilnością oraz wykluczającymi się sprzecznościami. Wynikało to z dwutorowości roli, jaką miała odgrywać Libia. Z jednej strony kierowano się podstawowymi interesami państwowymi Libii. Z drugiej zaś M. Kaddafi podporządkowywał politykę zagraniczną tzw. trzeciej teorii światowej (dżamahirizmu), ujętej w „zielonej książce”, a zakładającą „bezpośrednią demokrację mas”. Na polu dyplomacji przejawiała się ona w hasłach jedności świata arabskiego z silnymi tendencjami nacjonalistycznymi. Libijski przywódca dążył do uczynienia swojego kraju głównym ośrodkiem krzewienia dżamahirizmu na państwa ościenne. Jego wizja zakładała w nowym porządku przywódczą rolę Libii w regionie”. Tym samym dominacja w Czadzie był pierwszym, lecz i podstawowym krokiem do dalszej ekspansji.

Chcąc ugody z Libią, czadyjski rząd zdecydował się odstąpić jej tzw. strefę Aouzou, graniczny pas o szerokości 100 kilometrów (ważną dla obydwu stron głównie ze względu na złoża uranu). W 1973 r. wojska libijskie wkroczyły do Aouzou, lecz względnie stabilna sytuacja trwała krótko, zarówno w kontaktach z Libią, jak w samym Czadzie, gdzie cały czas dochodziło do walk pomiędzy zwalczającymi się frakcjami. Dodatkowo, Przejściowy Rząd Jedności Narodowej (GUNT), sprawujący kontrolę nad północnym Czadem, z którym współpracowała Libia, sam był wewnętrznie podzielony. Ostatecznie animozje pomiędzy Goukounim Oueddei a Acheikhem ibn Oumarem doprowadziły niemal do rozpadu GUNT, kiedy frakcja Ouddeia zdecydowała się porzucić sojusz z Kaddafim na rzecz porozumienia z rządem.

Sytuacja w Czadzie była rozpaczliwa. Ndżamena, stolica Czadu, była miastem niemal opustoszałym. Większość mieszkańców uciekła na południe lub do sąsiedniego Kamerunu. Jej ulice patrolowali żołnierze należący do pięciu różnych armii. Można powiedzieć, że na szczeblu państwowym nie istniała wówczas żadna władza.

W 1978 r. premierem kraju został Hissène Habré, przeciwny porozumieniom z Libią, lecz na swoim stanowisku nie przetrwał on długo. Już dwa lata później walki wznowiono. Z jednej strony brały w nich udział wojska wspierane przez Libię, a z drugiej wspomagane przez Francję. Wówczas siły, którym poparcie udzielił Kaddafi zwyciężyły. Libijski przywódca zaczął więc coraz poważniej myśleć nad zjednoczeniem swojego kraju z Czadem. Wydawało się, że słaby i niezwykle wyniszczony długoletnią wojną kraj, nie będzie dłużej stawiał oporu. W grudniu 1980 r. wojska Kaddafiego wkroczyły do Ndżameny, a miesiąc później libijski przywódca ogłosił połączenie Czadu i Libii oraz utworzenie Muzułmańskiej Republiki Sahelu.

Niezrealizowane plany

Pomimo niewątpliwych sukcesów militarnych, Muammar Kaddafi nie cieszył się długo dobrą passą. Jego działania zmierzające do połączenia z Czadem, czyli, de facto, wchłonięcia słabszego sąsiada, spotkały się ze zdecydowaną reakcją międzynarodową, zwłaszcza państw afrykańskich, obawiających się rozszerzających wpływów Trypolisu. Senegal, Gambia, Mali, Mauretania, Niger, Ghana, Kamerun i Gwinea zerwały z Libią stosunki dyplomatyczne, a Nigeria zamknęła jej ambasadę domagając się międzynarodowych sankcji. Coraz częściej i głośniej powtarzano, że Kaddafi działa w Afryce jako sowiecki pełnomocnik, a to „oskarżenie” nie podobało się libijskiemu przywódcy. Choć utrzymywał z Moskwą dobre relacje i kupował od niej broń, to nie chciał uchodzić za protegowanego Kremla, preferując wizerunek panafrykańskiego przywódcy.

Czytaj też:
Gan-Ganowicz - dowódca „Czerwonych Diabłów”. Najsłynniejszy polski najemnik

Rok później wojska libijskie zostały wycofane z Ndżameny na rozkaz Kaddafiego. Po ich wyjściu, do kraju niemal natychmiast powrócił, na czele swoich oddziałów, Hissène Habré (ukrywający się w Sudanie) i zajął stolicę, a wkrótce został prezydentem. Trudno jednak powiedzieć, aby sprawował on kontrolę nad sytuacją w państwie. Na południu operowały bojówki wiceprezydenta Wadela Kamouguè oraz luźne grupy byłych żołnierzy różnych stronnictw, a na północy Libijczycy umacniali swoje bazy w strefie Aouzou, mając poparcie Goukouniego Oueddei.

Muammar Kaddafi chwilowo zrezygnował z dalszego interweniowania w Czadzie. Miał nadzieję, że na zbliżającym się szczycie Organizacji Jedności Afrykańskiej w Addis Abebie (czerwiec 1983) zostanie wybrany jej przewodniczącym. Tak się jednak nie stało – na to stanowisko wybrano przywódcę Etiopii, Mengistu Hajle Marjama.

Dla Trypolisu był to znak, że ofensywa w Czadzie może zostać wznowiona. Wojska libijskie ponownie ruszyły na południe, w stronę Ndżameny. Prezydent Habré wezwał wówczas na pomoc wojska francuskie, których zadaniem było utrzymanie porządku w strefie buforowej pomiędzy walczącymi stronami. Libia nie zamierzała się jednak poddać. W strefie Aouzou kontynuowano budowę baz wojskowych oraz zajęto strategiczne oazy na Saharze. Trypolis starał się również utrzymać swoje wpływy w GUNT poprzez udzielenie silnego wsparcia Oumarowi, uznając go za gwaranta libijskiej obecności w Czadzie.

Wobec coraz bardziej śmiałych poczynań strony libijskiej, która całkiem jawnie zaczęła przekraczać umowną granicę na szesnastym równoleżniku, Habré zdecydował się po raz kolejny prosić o zagraniczną pomoc.

Toyota War

Niestabilna sytuacja w Czadzie stanowiła rosnący problem dla Francji, która, jako była metropolia, liczyła na dostęp do odkrytych kilka lat wcześniej złóż ropy naftowej. Zainteresowanie nimi wykazywały również Stany Zjednoczone, co nie spotkało się z przychylnością Paryża. Zarówno Francuzi, jak Amerykanie mieli zatem powód, aby wspomóc prezydenta Habré’ego w walkach przeciwko wojskom libijskim.

Czadyjskim Narodowym Siłom Zbrojnym (FANT) przekazano lekkie pojazdy opancerzone i kilkaset samochodów typu pick-up marki Toyota, które stały się symbolem wojny. Na tychże pojazdach montowano karabiny maszynowe lub wyrzutnie rakietowe (m.in. dla przeciwczołgowych pocisków Milan). Niewielkie i zwrotne pojazdy, zdolne szybko się przemieszczać stały się idealną „bronią” w trudnym, pustynnym terenie, dając stronie czadyjskiej przewagę od samego początku.

Ku pewnemu zaskoczeniu samego Kaddafiego, Habré zdecydował się na frontalny atak na pozycje libijskie skupione w bazie Fada w północno-zachodnim Czadzie. Zdaniem Martina Mereditha („Pół wieku niepodległości”), to Amerykanie mieli zachęcić prezydenta do ofensywy. Również w opinii Paryża, jedynie całkowite zwycięstwo FANT mogło przynieść trwałą stabilizację sytuacji w kraju.

Atak okazał się całkowitym sukcesem. W walkach zginęło niemal 800 Libijczyków, podczas gdy siły czadyjskie straciły „zaledwie” 50 ludzi, unieszkodliwiając przy tym 100 czołgów przeciwnika. Dla Kaddafiego porażka pod Fada była dotkliwa. Przyczyniło się do niej nie tylko dobre przygotowanie FANT i jej współpraca z siłami powietrznymi Francji, ale również niskie morale wśród libijskich żołnierzy biorących udział w wojnie, której celu nie rozumieli.

Tego ostatniego Kaddafi nie brał raczej pod uwagę, nie zamierzał więc rezygnować z dalszych prób przejęcia kontroli nad północnym Czadem. Coraz większe trudności armii libijskiej zaczęły jednak sprawiać siły powietrzne Francji (Habré takimi nie dysponował), która w obawie przed większym zaangażowaniem ze strony Waszyngtonu, postanowiła silniej włączyć się w konflikt.

Pomimo zaangażowania kolejnych oddziałów, których liczebność na początku 1987 r. wzrosła do 11 tysięcy, Kaddafi nie był w stanie zadać Czadyjczykom ostatecznego ciosu. W marcu siły FANT pokonały wojska libijskie stacjonujące w bazie Ouadi Doum, zmuszając je w konsekwencji do ucieczki. Dzięki sprawnemu dowództwu (FANT dowodził m.in. późniejszy prezydent Idriss Déby) oraz wysokiej mobilności wojsk czadyjskich wspieranych z powietrza przez Francuzów, FANT przejęło z rąk libijskich liczne czołgi, pojazdy opancerzone i samoloty. Tylko w walkach o Ouadi Doum zginęło ponad tysiąc Libijczyków. Oddziały prezydenta Habré kontrolowały już niemal cały obszar Czadu, lecz Kaddafi – pomimo rozkazu wycofania sił do strefy Aouzou – nie zamierzał się jeszcze poddać.

Nie tylko jego ambicje sięgały daleko. Ośmielony ostatnimi sukcesami Habré, postanowił wykorzystać korzystną sytuację i ruszył w kierunku spornego terytorium. Francja nie była zachwycona nową ofensywą, mając nadzieję, że wraz z wycofaniem wojsk libijskich z niemal całego terytorium Czadu, sprawa znajdzie swój koniec podczas rozmów przy stole negocjacyjnym. Dla Amerykanów problem nie był tak oczywisty. Biały Dom liczył, że rękoma Habré uda się ostatecznie pokonać Kaddafiego. Aby zachęcić czadyjskiego prezydenta do dalszych działań, przekazano FANT pociski przeciwlotnicze Stinger.

Jednak Kaddafi był już lepiej przygotowany do odparcia kolejnej ofensywy. Libijczycy zrezygnowali z, używanego do tej pory, ciężkiego sprzętu, sięgając po znane z wcześniejszej fazy wojny, samochody Toyota oraz Jeep, które okazały się trafnym wyborem, lecz nie na długo były w stanie zatrzymać nacierających Czadyjczyków. Krytykowany przez Francję i zachęcany przez Stany Zjednoczone, Habré nacierał na północ, systematycznie likwidując bazy i posterunki libijskie. Seria zwycięstw zaczęła poważnie niepokoić francuskich dyplomatów, którzy obawiali się, że napędzany sukcesami Habré może chcieć wkroczyć na obszar Libii, a to stanowiłoby krok do kolejnego i jeszcze dłuższego konfliktu.

Z drugiej strony, Muammar Kaddafi, choć nadal wierzył, że wojnę z Czadem można wygrać, stawał się coraz bardziej osamotniony zarówno na arenie międzynarodowej, jak we własnej armii, w której nieustannie wypatrywał wymierzonych w siebie spisków.

We wrześniu 1987 r. obie strony zgodziły się na rozpoczęcie mediacji, którym przewodził zambijski prezydent Kenneth Kaunda, jako przewodniczący Organizacji Jedności Afrykańskiej. 11 września Libia i Czad podpisały rozejm.

Krajobraz po wojnie

Powołując się raz jeszcze na słowa Konrada Banasia można wskazać kilka przyczyn tak dotkliwej porażki wojsk Muammara Kaddafiego w Czadzie: „Leżały one w lekceważeniu Czadyjczyków oraz fatalnej decyzji o odsunięciu G. Oueddei od przywództwa w GUNT, co doprowadziło de facto do rozpadu tego ugrupowania. Innymi powodami klęski były: amerykańska i francuska szeroka pomoc dla H. Habré, zła sytuacja i niskie morale w armii libijskiej oraz jeszcze gorsza taktyka prowadzenia wojny, niedostosowana do warunków geograficznych i okoliczności”.

Kwestia przynależności strefy Aouzou w chwili zakończenia działań militarnych nadal pozostawała sporna. Sprawę miał rozstrzygnąć Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze, który w roku 1994 r. podjął decyzję, iż obszar ten należy do Czadu.

Czytaj też:
Bomby na dżunglę. Niesamowite losy dowódcy Dywizjonu 303

Sam Habré, kojarzony jako obrońca Czadu przed libijskimi roszczeniami, szybko przerodził się w krwawego despotę. Ludność wyniszczonego kraju doświadczała kolejnych cierpień, zastraszana przez szwadrony śmierci sformowane przez prezydenta. Został on obalony w roku 1990 r. w wyniku zamachu stanu, któremu przewodził Idriss Déby. Liczba ofiar trudna jest do oszacowania. W czasie jego rządów, w latach 1983-1990 mogło zginąć od 20 do 40 tysięcy osób, a nawet 200 tysięcy miało być przetrzymywanych w więzieniach i torturowanych. Po dojściu do władzy przez Déby’ego, Habré uciekł do Senegalu, gdzie przebywał w areszcie domowym. Po wieloletnim procesie, w roku 2016, został uznany winnym zbrodni przeciwko ludzkości i skazany na karę dożywotniego więzienia.

Muammar Kaddafi od chwili przejęcia władzy w Libii zyskał liczne grono, tak zwolenników, jak zatwardziałych przeciwników. Pomimo międzynarodowej krytyki i znacznego osłabienia gospodarczego kraju po konflikcie z Czadem, Kaddafi sprawował w Libii niepodzielne rządy do roku 2011, kiedy został zabity w czasie „arabskiej wiosny”.