Pełzającej ekspansji państw chrześcijańskich przeciwstawił się Ibn Abi Aamir, znany jak Al-Mansur, zwany Almanzorem, czyli zwycięzcą. Ten wódz i mąż stanu poprowadził – nie tylko przeciwko chrześcijanom – 57 mniejszych i większych kampanii, z których wszystkie wygrał. Wśród sukcesów były również zdobycie Santiago de Compostela oraz Barcelony. Almanzor zmarł w 1002 r., a po jego śmierci nie było nikogo, kto mógłby uratować jedność targanego kryzysami wewnętrznymi Kalifatu Kordoby.
Z wieloletniej wojny domowej – w której arabscy przywódcy korzystali z pomocy chrześcijan – wyłoniło się blisko 30 mniejszych krajów, zwanych taifami. W 1031 r. został obalony ostatni kalif. Walczące przeciwko sobie taify były łatwym łupem dla władców chrześcijańskich. W przeciągu dwóch pokoleń została opanowana przez chrześcijan cała środkowa Hiszpania, z niewielkim wówczas Madrytem oraz z najważniejszym ówczesnym miastem półwyspu – Toledo, zajętym w 1085 r.
Dżihad
Zdobycie Toledo przez niewiernych otworzyło oczy władcom taifów. Zjednoczyli się i poprosili o pomoc Almorawidów, władców państwa muzułmańskiego w Afryce Północnej. Almorawidzi ogłosili świętą wojnę, ruszyli na północ i pokonali Kastylijczyków w bitwie pod Sagrajas. Co więcej, udało im się ponownie zjednoczyć wszystkie taify w jeden kalifat. Miał on już inną strukturę niż poprzednie państwa arabskie, był mniej tolerancyjny i bardziej wojowniczy. Jednocześnie coraz częściej arabskich mieszkańców Al-Andalus nazywano Maurami (czyli Mauretańczykami, notabene od słowa „Maur” pochodzi polskie słowo „Murzyn”).
Świat chrześcijański przyszedł wtedy z pomocą: walki na Półwyspie Iberyjskim miały stać się krucjatami; jednym z frontów wojny o wyzwolenie Ziemi Świętej. Do Katalonii i Kastylii przybywali wówczas francuscy rycerze; napłynęli również francuscy chłopi, kupcy i rzemieślnicy. Wówczas nastąpił najbardziej chyba heroiczny okres rekonkwisty, której walki były opiewane przez minstreli i trubadurów. Historia Cyda – rycerza i wodza kastylijskiego walczącego przeciwko Almorawidom (a czasem także po ich stronie) – znana jest do dziś. Wówczas też pojawiły się tu zakony rycerskie. Miały charakter terytorialny, podporządkowane były lokalnym władcom, często przyjmowano do nich żonatych mężczyzn – byleby tylko byli dobrymi wojownikami. Spośród tych zgromadzeń rycerskich warto zapamiętać zakon Santiago, kastylijski Zakon Calatrava czy też portugalski Zakon Avis.
Dynastia Almorawidów została w 1147 r. obalona i zastąpiona inną dynastią – Almohadami, również z Afryki Północnej. Przybyli oni do Al-Andalus i zatrzymali postępy chrześcijan, których w tym czasie najbardziej interesował korzystny podział łupów. W 1195 r. Almohadzi wygrali wielką bitwę pod Alarcos z osamotnionymi Kastylijczykami (o ile w niemal każdej z „wielkich bitew” rekonkwisty brało udział raptem kilka tysięcy żołnierzy, o tyle tym razem walczyło ich niemal 100 tys.). Jak się okazało, było to ostatnie znaczące zwycięstwo Maurów w Europie.
Krucjata
Po tej bitwie Maurowie rozpoczęli spory o podział łupów, a chrześcijanie pogodzili się i zjednoczyli. Papież Innocenty III ogłosił krucjatę. Do walki stanęły wszystkie ówczesne państwa półwyspu – Kastylia, Aragonia, Nawarra, Portugalia – zakony rycerskie oraz rycerstwo francuskie. Do decydującego starcia doszło 16 lipca 1212 r. nieopodal Las Navas de Tolosa. Chrześcijanie byli mniej liczni od Maurów, ale udało im się odnieść decydujące zwycięstwo: kalif zbiegł z pola bitwy i zmarł wkrótce potem w Marrakeszu. Jego afrykańskie państwo przetrwało niespełna 10 lat dłużej, a niemal wszystkie europejskie posiadłości stały się częścią Królestwa Kastylii. W 1236 r. padła stolica Al-Andalus – Kordoba.
Maurowie utrzymali w swoich rękach jedynie Grenadę na południu półwyspu. Jej przywódcy złożyli jednak hołd lenny królowi Kastylii i przez kolejne 250 lat utrzymywali swoją niezależność. Od państw chrześcijańskich Emirat Grenady oddzielały trudne do przejścia góry, a jego twierdze były silnie ufortyfikowane. Co więcej, Maurowie płacili bardzo wysoki trybut – złotem sprowadzanym z Afryki. Stanowił on także wielkie centrum handlowe, łączące kontynenty. Najważniejsze jednak było to, że chrześcijańscy władcy stracili zainteresowanie rekonkwistą. Zajęli się bowiem wojnami pomiędzy sobą. Portugalii na zachodzie udało się obronić niezależność. Na wschodzie wzmocniła się Aragonia, a leżąca w centrum Kastylia stała się najpotężniejszym państwem Półwyspu Iberyjskiego.
To właśnie Kastylii przypadło zagospodarowanie dawnych ziem Maurów. Wówczas nastąpił rozkwit Uniwersytetu w Salamance, jednego z najstarszych uniwersytetów Europy. Miał on wykształcić nowe kadry i uzupełnić pustkę, która pozostała po upadku kultury muzułmańskiej. Przejęto materialną schedę po dawnych władcach. Alkazar w Sewilli czy Alhambra w Kordobie do dziś pozostają najznamienitszymi zabytkami Hiszpanii. Charakterystyczne są losy katedry w Kordobie, do dziś nazywanej „Mezquita”, czyli „Meczet”. Najpierw była tu świątynia pogańska, Wizygoci zbudowali na jej miejscu kościół pw. św. Wincentego, po którym Maurowie zbudowali meczet. Jego oryginalne wnętrze opierało się na 110 kolumnach, budynek jednak coraz bardziej rozbudowywano – dziś kolumn jest 544. W 1236 r. świątynia stała się katolicka, dziś jest jedną z najwspanialszych katedr Europy.
Wielu spośród Maurów opuściło Europę, ci, którzy pozostali, mogli albo wrócić do chrześcijańskiej wiary przodków, albo pozostać przy islamie. Wkrótce zresztą tolerancja się skończyła i wszyscy Maurowie oraz Żydzi musieli porzucić swoją wiarę. Trudno zresztą mówić o jednolitej polityce królów Katalonii i Aragonii wobec, jak ich nazywano, morysków i marranów – raz była surowa, raz łagodna. Dużo bardziej zawzięte było społeczeństwo, chętnie doszukujące się dwulicowości w cechach charakteru przedstawicieli tych mniejszości. Dlatego też powołano hiszpańską inkwizycję, mającą sprawdzać prawdziwość oskarżeń o zdradę. Instytucja ta – przede wszystkim ze względu na doskonałą propagandę późniejszych wrogów Hiszpanii, Anglików – ma bardzo złą sławę. Wszystko wskazuje na to, że niezasłużoną: w przeciągu 350 lat funkcjonowania potwierdzono zarzut zdrady – i skazano na śmierć – 2,5 tys. odstępców od wiary.
W XV w. nastąpił ślub Izabeli Kastylijskiej z Ferdynandem Aragońskim. Oba ich państwa zostały zjednoczone w Królestwo Hiszpanii. W 1492 r. – w roku odkrycia Ameryki – Hiszpanie zdobyli Grenadę i zlikwidowali emirat.
Nie był to jednak koniec historii hiszpańskich Maurów. W 1568 r. – podburzeni przez walczących z Hiszpanią Francuzów – zerwali się do powstania. Przez kilka lat bronili się w górach Alpuhary, ale ulegli, a konsekwencją klęski było wygnanie ich z Półwyspu Iberyjskiego. Niezbyt skuteczne: ostatnie śledztwo przeciwko moryskom hiszpańska inkwizycja toczyła w 1727 r. Współczesna Hiszpania jest zatem mieszanką tradycji celtyckich, rzymskich, wizygockich, arabskich, mauretańskich i francuskich.