W Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej opublikowano rozporządzenie prezydenta z dnia 31 lipca tego roku w sprawie uznania za pomnik historii zespołu zamkowo-parkowego Książ w Wałbrzychu. „Zabytek uznany został za przykład rezydencji o niepowtarzalnych walorach widokowo-krajobrazowych, podkreślonych wybitnej klasy architekturą i sztuką ogrodową”.(cyt. za: www.walbrzych.naszemiasto.pl)

Z tej okazji przypomnijmy historię jednej z najpiękniejszych rezydencji książęcych w Polsce, a zarazem jednego z najpotężniejszych zamków w naszym kraju.

Książęca Góra i Stary Książ

Budowa pierwszej warowni w miejscu dzisiejszego Książa ruszyła w roku 1288 z inicjatywy księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I Surowego. Gród nazywany był wtedy „Książęcą Górą”. Zamek, ze względu na swoje położenie między Wałbrzychem a Świdnicą, miał strategiczne znaczenie militarne. Jej zdobycie otwierało drogę do zdobycia stolicy księstwa, Wrocławia.

Po wygaśnięciu linii Piastów świdnicko-jaworskich zamek przeszedł w ręce królów czeskich z dynastii Luksemburgów. Z końcem XV wieku zamek przeszedł z kolei we władanie węgierskie. W imieniu króla Macieja Korwina zamkiem zarządzał Georg von Stein, naczelny dowódca wojsk węgierskich. To właśnie on zdecydował, że Książ z typowej warowni zaczął zamieniać się w budowlę mieszkalną. Rozpoczęta przez Steina przebudowa zmieniła trwale oblicze budowli. Wówczas od południa dobudowane zostało tzw. „skrzydło Macieja” z mieszkalnymi komnatami, nazwane na cześć króla Węgier. W latach 1497-1508 Książ należał do Władysława II Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, który przekazał go swojemu kanclerzowi Johannowi von Haugwitz, a ten z kolei sprzedał dobra w Książu rycerzowi Konradowi I von Hochberg. W posiadaniu Hochbergów obiekt znajdował się aż do 1941 roku, kiedy zamek skonfiskowali Niemcy.

Możny ród Hochbergów z czasem rósł w siłę. W 1683 r. Hochbergowie otrzymali dziedziczny tytuł hrabiowski, zaś w 1848 r. dziedziczny tytuł książęcy.

W rękach Hochbergów

Wraz z rozwojem potęgi rodu Hochbergów zmieniło się także oblicze Książa. W latach 1705-1742 miała miejsce tzw. pierwsza wielka przebudowa. Jej inicjatorem Konrad Ernest Maximilian von Hochberg. Powstało wówczas reprezentacyjne skrzydło barokowe, dziedziniec honorowy, wyodrębnione zostało przedzamcze z oficynami, łaźnią, biblioteką i posterunkiem wojsk. W latach 1789-1833 trwały intensywne prace związane z otoczeniem zamku. Przy zamkowym parku, zgodnie z duchem romantyzmu, powstały sztuczne ruiny zwane „Starym Książem”.

W 1891 roku władanie nad zamkiem Książ przejął Jan Henryk XV. Jego żona, Maria Teresa Cornwallis West, która przeszła do historii jako księżna Daisy, stała się zarazem najsłynniejszym mieszkańcem zamku. Ona też zarazem odcisnęła na nim największy ślad.

Para zainicjowała tzw. drugą wielką przebudowę zamku, która ruszyła w 1908 roku. Do 1923 roku zamek osiągnął kształt, jaki obecnie znamy. Powstały wówczas dwa skrzydła – zachodnie i północne utrzymane w stylu neorenesansowym. Podwyższono wieżę do wysokości 47 metrów i przykryto ją kulistym hełmem z latarnią. Uformowane zostały także zamkowe tarasy. Nieopodal powstała palmiarnia.

Oczkiem w głowie Daisy była ponadto nowo wybudowana miniaturowa posiadłość „Ma Fantaisie” znajdująca się przy zamkowym parku. Składała się ona z dwóch stylizowanych na wiejskie chaty domków pokrytych strzechą i połączonych gankiem. Spiętrzone wody potoku utworzyły niewielkie jeziorko, które okalał ogród w stylu angielskim. Miejsce to przypominało księżnej jej rodzinną posiadłość w Newlands.

Księżna Daisy mieszkała w Książu z przerwami do 1940 roku, kiedy zamek zajęli Niemcy chcąc stworzyć w zamku jedną z kwater Adolfa Hitlera. Księżna zamieszkała w Wałbrzychu, gdzie w 1943 roku zmarła.

Pod niemieckim butem

Kiedy Książ znalazł się rękach Niemców do zamku wkroczyła paramilitarna organizacja „Todt”. Rozpoczęto wielkie przygotowania do kolejnej „przebudowy”, która jednak okazała się jedną wielką dewastacją. Wyrywano granitowe elementy wyposażenia (miał je zastąpić marmur), zbijano sufity z bezcennymi freskami. Zamek miał stać się reprezentacyjną siedzibą Ministerstwa Spraw III Rzeszy ze specjalnie wydzielonymi apartamentami dla Hitlera. We wspomnieniach Günthera Grundmanna, ówczesnego konserwatora zabytków Dolnego Śląska, „przebudowa” zamieniła się w całkowitą „demolkę” zamku.

Wiosną 1944 roku rozpoczęły się prace w podziemiach zamku, które były jednym z elementów budowy Kompleksu Riese, obejmującego oprócz Książa, podziemia w Górach Sowich (m.in. w Walimiu, Sierpnicy, Jugowicach). Specjalnie w celu przyspieszenia prac w podziemiach zamku powstał w na obrzeżach parku zamkowego podobóz Fürstenstein – filia obozu KL Gross Rosen. Latem 1944 roku rozpoczęto budowę bocznicy kolejowej. O ile tempo prac związanych z „przebudową” Książa znacznie osłabło już w drugiej połowie 1944 roku, o tyle prace podziemnie kontynuowano praktycznie aż do maja 1945 roku. Do dziś cel prac w podziemiach zamku stanowi zagadkę. Mowa jest o laboratoriach chemicznych, biologicznych, schronach lub o fabrykach rakiet V2. Prace te zostały przerwane z początkiem 1945 roku, w związku ze zbliżaniem się Armii Czerwonej. Wnętrza Książa zostały trwale okaleczone i rozgrabione.

Po opuszczeniu zamku przez Armię Czerwoną, która stacjonowała tam od 9 maja 1945 roku do 30 czerwca 1946 roku, Książ stopniowo obracał się w ruinę. Przez 10 lat nikt nie zajmował się zabytkiem. Dopiero w 1956 roku na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu podjęto doraźne prace zabezpieczające obiekt. W 1974 roku ruszyły prace remontowe. W 1991 roku odrestaurowany obiekt stał się własnością Gminy Wałbrzych. Z biegiem lat stał się jedną z największych atrakcji turystycznych Dolnego Śląska.

Czytaj też:
To ona uczyniła Książ takim, jaki znamy. Umierała samotnieCzytaj też:
Zabytki, nietypowe miejsca - 10 propozycji. Czy słyszałeś o wszystkich?Czytaj też:
QUIZ: Gdzie to jest? Mało kto zdobędzie 10/10!