Więzienie męskie na Radogoszczu zostało zlikwidowane przez Niemców w połowie stycznia 1945 roku. Więzienie działało niemal przez cały okres wojny. Nie był to, jak niekiedy błędnie się podaje, obóz koncentracyjny ani obóz przejściowy, lecz mimo to warunki tam panujące były również bardzo złe, a bezprawnie więzieni ludzie byli torturowani, głodzeni i zmuszani do ciężkiej pracy. Likwidacja więzienia na Radogoszczu to największa niemiecka zbrodnia popełniona w końcowej fazie wojny.
Funkcjonowanie obozu na Radogoszczu
Więzienie w Łodzi zostało utworzone przez Niemców 8 listopada 1939 roku. Początkowo istniało przy ulicy Krakowskiej (dziś ulica Liściasta) w fabryce włókienniczej Michała Glazera. Przetrzymywano tam osoby aresztowane w ramach akcji Intelligenzaktion, która była wymierzona w miejscową inteligencję (tylko do grudnia 1939 roku w lesie w Lućmierzu koło Zgierza zabito około 500 osób). Jednocześnie w późniejszej siedzibie więzienia przy ulicy Zgierskiej (w fabryce włókienniczej Samuela Abbego) powstał obóz dla przesiedleńców z okolicy.
Od stycznia 1940 roku więźniów z Liściastej zaczęto przenosić na Zgierską, gdzie więzienie istniało do stycznia 1945 roku. Jeszcze przez kilka miesięcy działał tam także obóz przejściowy. 1 lipca 1940 roku gestapo przekazało Prezydium Policji budynki przy Zgierskiej, która utworzyła tam oficjalnie „Rozszerzone Więzienie Policyjne”. Komendantem więzienia na Radogoszczu został Walter Pelzhausen.
Radogoszcz nie był obozem koncentracyjnym ani zagłady. Jego „funkcja” polegała na grupowaniu więźniów w większe transporty. Z Łodzi byli oni wywożeni do dużych więzień, np. w Sieradzu i Łęczycy albo do obozów koncentracyjnych Auschwitz lub (częściej) Gross-Rosen i Mauthausen-Gusen.
W marcu 1943 roku więzienie na Radogoszczu połączono z policyjnym obozem pracy na Sikawie. Przetrzymywano tam przede wszystkim mężczyzn narodowości polskiej. Bardzo rzadko zamykano na Radogoszczu kobiety oraz Żydów. Przebywało tam także około 300 Rosjan (w różnych okresach funkcjonowania więzienia).
Do więzienia na Radogoszczu można było trafić za złamanie „prawa okupacyjnego”, np. za nielegalny ubój zwierząt, szmuglowanie żywności, ucieczkę z robót przymusowych. Przywożono tam także osoby z łapanek ulicznych. Przez więzienie przeszło przynajmniej 40 tysięcy osób. Taką liczbę podawał Walter Pelzhausen podczas swojego procesu w 1947 roku, lecz historycy uważają, że była ona znacznie wyższa. Do dzisiaj nieznana jest także dokładna liczba osób, które zginęły na terenie więzienia w czasie jego funkcjonowania, szacuje się jednak, że było to około 3,2 tysiąca osób.
Na Radogoszczu więziony był m.in. Władysław Dzierżyński, rodzony brak Feliksa Dzierżyńskiego, jednak nie mający z bratem wiele wspólnego. Władysław był profesorem neurologii, autorem m.in. pierwszego polskiego podręcznika akademickiego do neurologii. Władysław Dzierżyński został rozstrzelany przez Niemców 20 marca 1942 roku w czasie publicznej egzekucji w Zgierzu (była to największa publiczna egzekucja na terenie Kraju Warty w czasie całej okupacji niemieckiej; rozstrzelano wówczas 100 osób).
Innymi więźniami byli m.in. Bolesław Banaś (olimpijczyk), Henryk Debich (dyrygent), Stanisław Kowalewski (bokser), Włodzimierz Skoczylas (aktor).
Masakra na Radogoszczu
Kiedy stało się jasne, że Niemcy są w odwrocie, a od wschodu naciera na nich Armia Czerwona, na terenie całej okupowanej Polski Niemcy zaczęli się zastanawiać, co zrobić z licznymi więźniami przetrzymywanymi w różnych obozach i więzieniach.
20 lipca Wyższy dowódca SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie Wilhelm Koppe wydał rozkaz mówiący, że więźniów należy ewakuować na zachód albo likwidować na miejscu, a budynki i obozy, gdzie więźniowie byli przetrzymywani należało maksymalnie zniszczyć. Pisał:
O ile sytuacja frontowa będzie tego wymagać, to należy we właściwym czasie poczynić kroki do całkowitej likwidacji więźniów. Przy zaskakującym rozwoju sytuacji, która uniemożliwi przetransportowanie więźniów, to więźniów zlikwidować, przy czym rozstrzelani muszą być według możliwości usunięci (spalić, wysadzić budynki itp.). W podobny sposób postąpić z Żydami (…) W żadnym wypadku nie należy dopuścić, aby więźniowie w więzieniach lub Żydzi byli uwolnieni przez przeciwnika.
Nieznane są dokumenty tego typu dotyczące samego więzienia na Radogoszczu (i Kraju Warty w ogóle), ale można przypuszczać, że rozkazy w stosunku do łódzkiego więzienia brzmiały podobnie. Świadczy o tym przede wszystkim działanie Niemców i mord, którego się dopuścili.
Sowieci podeszli pod Łódź 17 stycznia (tego dnia „wyzwolono” już Zgierz). Niemcy zdawali sobie sprawę, że to ostatnia chwila, aby zatrzeć ślady po zbrodniach, jakie popełniali na Radogoszczu – Armia Czerwona była kilkanaście kilometrów dalej. Paradoksalnie, szybkie zbliżanie się Sowietów uratowało m.in. kobiety więzione w Łodzi przy ulicy Gdańskiej, które według pierwotnego planu miały także zostać zabite na Radogoszczu. Planu tego nie zrealizowano z braku czasu.
Około północy, w nocy z 17 na 18 stycznia Niemcy zaczęli zabijać więzionych na Radogoszczu Polaków i Rosjan. Zamordowano najpierw więźniów funkcyjnych, a później więźniów z bloku pierwszego. W całym więzieniu podniósł się bunt. Ludzie próbowali się ratować wszelkimi sposobami. Wtedy Niemcy, widząc, że sytuacja wymyka się spod kontroli, a czasu jest coraz mniej, podpalili cały budynek, gdzie przetrzymywano więźniów. Mężczyźni próbowali uciekać, wyskakiwali z płonącego gmachu oknami, ale wtedy Niemcy zabijali ich strzałami z karabinów. Po jakimś czasie, kiedy płomienie przygasły zaczęto przetrząsać pomieszczenia w poszukiwaniu jeszcze żywych ludzi. Wszystkich dobijano. Ofiarami Niemców byli także chłopcy (około kilkunastu), którzy zostali tu przeniesieni z obozu dla dzieci przy ulicy Przemysłowej w Łodzi. Zginęło łącznie 1,5 tysiąca osób.
Polacy i Rosjanie (zdecydowaną większość zamordowanych stanowili Polacy) zostali zabici przez grupę Niemców pod dowództwem Waltera Pelzhausena.
Niemieckie ludobójstwo na Radogoszczu przeżyło zaledwie 30 więźniów, którzy cudem zdołali się ukryć.
Armia Czerwona weszła do Łodzi 19 stycznia.
Do więzienia na Radogoszczu przyszło wielu łodzian i mieszkańców okolic, którzy w ruinach więzienia i pośród setek martwych ciał próbowali odnaleźć bliskich. Udało się zidentyfikować bardzo niewielu. Jeden ze świadków Arkadiusz Sitek wspominał:
Przybyliśmy na miejsce, gdy ciała zamordowanych nie przestały jeszcze dymić. Ogień już ustał, a czerwona cegła ruin straszyła z daleka. Setki zwłok ludzkich zalegały teren. Twarze ofiar zbrodni wykrzywione były okropnym bólem i zamarłym krzykiem grozy, a tych oczu nie zapomni nikt, kto patrzył wtedy na to piekło na ziemi
Procesy w sprawie masakry więźniów na Radogoszczu rozpoczęły się 17 lipca 1945 roku. Proces komendanta Waltera Pelzhausena odbył się we wrześniu 1947 roku. Perlzhausen został skazany na karę śmierci i powieszony w marcu następnego roku.
28 stycznia 1945 roku odbyła się pod murami więzienia na Radogoszczu msza za dusze zamordowanych tam Polaków i Rosjan.
W 1961 roku zakończono pierwsze prace związane z utworzeniem tam miejsca pamięci. Ustawiono charakterystyczną iglicę oraz tzw. sarkofag na miejscu spalonego budynku, na którym wyryto napis:
„Tu spoczywamy zamordowani w przeddzień wolności, Imiona i ciała zabrał nam ogień, Żyjemy tylko w Waszej pamięci. Niechaj śmierć tak nieludzka nie powtórzy się”.
Czytaj też:
Mord w Czarnym Lesie. Intelligenzaktion. Niemcy chcieli się pozbyć polskiej inteligencjiCzytaj też:
Obóz koncentracyjny dla dzieci w Łodzi. Największa hańba NiemcówCzytaj też:
Zamach, który wstrząsnął Niemcami i zbrodniarz, który dożył szczęśliwej emerytury