Cytadela warszawska zbudowana została po upadku powstania listopadowego z rozkazu cara Mikołaja I. Powstała według projektu Iwana Dehna i była wzorowana na cytadeli antwerpskiej.
Cytadela Aleksandrowska
Budowa zaczęła się w roku 1832. Na jej uroczystym rozpoczęciu obecny namiestnik Królestwa Polskiego Iwan Paskiewicz. Cytadela Warszawska, która w czasach zaborów nosiła nazwę Cytadeli Aleksandrowskiej, została wybudowana na planie pięcioboku. Składała się z trzech bastionów i dwóch półbastionów z suchą fosą. Dnem fosy poprowadzono mur Carnota (zachowany w większości do dziś). Na potrzeby budowy wyburzono kilkadziesiąt domów, a 15 tysięcy mieszkańców przesiedlono.
Cytadela została uroczyście otwarta 4 maja 1834 roku. Rok później na jej terenie wybudowano cerkiew. Prace budowlane trwały jednak jeszcze przez kolejne lata, aż do 1874 roku. Wokół cytadeli wzniesiono ponadto więzienia, gdzie można było przetrzymywać łącznie niemal 3 tysiące ludzi.
Cytadela została, de facto, wzniesiona za polskie pieniądze – Rosja wymusiła na Królestwie Polskim udzielenie „pożyczki”, której nigdy później nie spłaciła.
W budynkach cytadeli umieszczono Komisję Śledczą przy naczelnym Dowódcy Armii Czynnej i Naczelniku Królestwa Polskiego, która stanowiła organ tropiący „przestępstwa polityczne” w Królestwie Polskim. W czasie pokoju stacjonowało w Cytadeli Warszawskiej 5 tysięcy żołnierzy. Podczas powstania styczniowego ich liczba wzrosła jednak do 16 tysięcy. Cytadela nigdy nie stała się obiektem obronnym. Był to właściwie areszt i siedziba służb rosyjskich, które sprawowały kontrolę nad Warszawą i okolicami oraz tropiły „spiskujących” Polaków.
„W jednym z budynków, tzw. X Pawilonie powstałym w 1. 1826-1828 w ramach rozbudowy wspomnianych koszar, zostało zlokalizowane centralne więzienie śledcze dla więźniów politycznych. Według szacunkowych danych przez Cytadelę, w której urzędowała komisja śledcza i ferujący wyroki sąd wojenny, przewinęło się około 40 tysięcy więźniów – bojowników o wyzwolenie narodowe i przemiany społeczne: członków tajnych organizacji niepodległościowych, uczestników powstań narodowych (zwłaszcza powstania styczniowego), działaczy polskiego ruchu robotniczego, uczestników rewolucji 1905-1907 r., uczestników manifestacji patriotycznych, strajków robotniczych i wielu innych. Kilkuset z nich stracono na stokach twierdzy, tysiące wywieziono stąd na katorgę bądź zesłanie syberyjskie. Wśród więźniów X Pawilonu były tak wybitne postaci polskiej historii jak Romuald Traugutt, Józef Piłsudski, Roman Dmowski, Gustaw Ehrenberg, ks. Piotr Ściegienny, Stefan Okrzeja i wielu innych”. (muzeum-niepodleglosci.pl)
Na stokach Cytadeli Warszawskiej zabitych zostało wielu polskich bohaterów i działaczy niepodległościowych. Byli to m.in. Romuald Traugutt, Stanisław Kunicki, Marcin Kasprzak, Stefan Okrzeja i Michał Ossowski. Ich symboliczne groby znajdują się na cmentarzu przy Bramie Straceń.
Dalsze losy
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Cytadela Warszawska dostała się w polskie ręce niemal nieuszkodzona. To właśnie stąd nadano depeszę Józefa Piłsudskiego, który informował świat o niepodległości państwa polskiego. W czasie wojny polsko-bolszewickiej znajdująca się w Cytadeli radiostacja zagłuszała radiostację sowiecką. Podczas Bitwy Warszawskiej polscy radiotelegrafiści zagłuszali Sowietów poprzez nieustanne czytanie Pisma Świętego.
W wolnej Polsce „w X Pawilonie mieścił się początkowo areszt dla osób podlegających sądownictwu wojskowemu, później zaś przeznaczono go na mieszkania dla wojskowych z miejscowego garnizonu, a we wschodnim skrzydle wyeksponowano pamiątki po więźniach”. (muzeum-niepodleglosci.pl)
W roku 1923 doszło do zamachu na Cytadelę. Nieustaleni początkowo sprawcy wysadzili w powietrze skład amunicji. W wyniku ataku zginęło 28 osób, a 40 było rannych. Dłuższe śledztwo wykazało, że sprawcami mogli być sowieccy szpiedzy, oficerowie Wojska Polskiego, lecz nie ma co do tego pewności.
„W II Rzeczypospolitej Cytadela stała się miejscem uroczystości państwowych. Hołd oddawano głównie ludziom tam skrzywdzonym: więźniom X Pawilonu (kilku z nich znajdowało się wówczas we władzach państwowych) czy żyjącym jeszcze weteranom powstania styczniowego. W Cytadeli odbyło się m. in. uroczyste nadanie orderów Virtuti Militari weteranom powstania styczniowego przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego. Ceremonia ta miała miejsce 5 sierpnia 1921 roku, w rocznicę stracenia Romualda Traugutta”. (Muzeum Historii Polski)
W czasie II wojny światowej spłonęła część zabudowań na terenie Cytadeli. „Ostatni moment, gdy Cytadela spełniała funkcję militarną, to Powstanie Warszawskie. Obsadzona przez Niemców, skutecznie oddzielała Stare Miasto od Żoliborza. Nie udał się powstańczy atak na twierdzę przeprowadzony 1 sierpnia 1944. 29 września Cytadela posłużyła natomiast jako baza do niemieckiego natarcia na Żoliborz”. (Muzeum Historii Polski)
W 1945 roku miejsce to stało się siedzibą Warszawskiego Okręgu Wojskowego.
Aktualnie mieści się tam Dowództwo Wojsk Lądowych i 3 batalion zabezpieczenia Dowództwa Wojsk Lądowych, w skład którego wchodzi Kompania Reprezentacyjna Wojsk Lądowych.
W 1919 roku Józef Piłsudski wydał rozkaz dotyczący dalszego przeznaczenia terenu Cytadeli:
„Z rozkazu Naczelnika Państwa budynek X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, który jako miejsce więzienia przez cały okres porozbiorowy najwybitniejszych przywódców ruchu wolnościowego i najszlachetniejszych obywateli Polski nosi charakter pamiątki historycznej z okresu jarzma rosyjskiego, został przeznaczony na urządzenie w nim archiwum wojskowo-historycznego, muzeum oraz sal odczytowych i wykładowych”.
Zgodnie z tym rozkazem, na terenie Cytadeli znajdują się obecnie Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej oraz Muzeum Katyńskie. Trwają tam również prace nad budową m.in. Muzeum Historii Polski (MHP) i Muzeum Wojska Polskiego (MWP).
Czytaj też:
Pogrzeb Józefa Piłsudskiego. Czy był na nim Hitler?Czytaj też:
Alcatraz. Więzienie, z którego nie da się uciec? Kilka mniej znanych faktów