Józef Piłsudski podupadał na zdrowiu, choć początkowo nie mówiono o tym oficjalnie. Informacje o stanie zdrowia Marszałka podano 11 listopada 1934 roku. Wiosną 1935 roku sprowadzony do Warszawy z Wiednia lekarz Karel Wenckebach stwierdził u Piłsudskiego chorobę nowotworową. 12 maja 1935 roku o godzinie 20:45 Józef Piłsudski zmarł w Belwederze. W chwili śmierci był przy nim ksiądz Władysław Korniłowicz, który udzielił Piłsudskiemu ostatniego sakramentu.
Nazajutrz po śmierci marszałka wyjęto z jego ciała serce i mózg. Mózg został później poddany badaniom w Polskim Instytucie Badań Mózgu w Wilnie. Ciało Piłsudskiego zostało zabalsamowane. 12 maja 1936 roku serce Piłsudskiego zostało złożone w grobie jego matki na cmentarzu Na Rossie w Wilnie.
Żałoba i kondolencje
W Polsce ogłoszono żałobę narodową. Na budynkach administracji publicznej i na domach prywatnych wywieszono flagi z żałobnym kirem i czarne flagi żałobne. Żałoba obowiązywała także w wojsku. Oficerowie mieli założyć czarne opaski. Przed Belwederem gromadziły się tłumy. W całej Polsce organizowano manifestacje i żałobne marsze.
Kondolencje na ręce prezydenta Ignacego Mościckiego złożyły głowy licznych państw. M.in. papież Pius XI, cesarz Etiopii Hajle Selassje, car Bułgarii Borys III, szach Iranu Reza Pahlavi, cesarz Japonii Hirohito, król Rumunii Karol II, król Wielkiej Brytanii Jerzy V, król Włoch Wiktor Emanuel, regent Węgier Miklos Horthy, prezydenci Argentyny, Brazylii, Czech, Estonii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Łotwy, Meksyku, Portugalii, Szwajcarii, Turcji, USA oraz kanclerz III Rzeszy Adolf Hitler.
Wiadomość o śmierci Piłsudskiego zrobiła wielkie wrażenie w Niemczech. 12 maja Hitler wydał rozporządzenie żałobne. W liście z kondolencjami złożonym na ręce Ignacego Mościckiego pisał zaś:
„Głęboko poruszony wiadomością o zgonie Marszałka Piłsudskiego wyrażam Waszej Ekscelencji i rządowi polskiemu najszczersze wyrazy współczucia moje i rządu Rzeszy. Polska traci w powołanym do wieczności Marszałku twórcę swego nowego państwa i swego najwierniejszego Syna. Wraz z narodem polskim również naród niemiecki obchodzi żałobę z powodu śmierci tego wielkiego Patrioty, który przez swą pełną zrozumienia współpracę z Niemcami oddał nie tylko wielką usługę naszym krajom, ale przyczynił się ponadto w sposób jak najbardziej wartościowy do uspokojenia Europy”.
Hitler napisał także list do żony Piłsudskiego, Aleksandry. „Smutna wiadomość o zgonie Pani małżonka, jego ekscelencji Marszałka Piłsudskiego, dotknęła mnie bardzo boleśnie. Wielce szanowna, czcigodna Pani oraz Jej Rodzina zechce przyjąć wyrazy mojego głębokiego współczucia. Postać Zmarłego zachowam w swojej wdzięcznej pamięci” – pisał kanclerz III Rzeszy.
18 maja 1935 roku Hitler wziął udział we mszy świętej za duszę marszałka Piłsudskiego odprawioną w katedrze świętej Jadwigi w Berlinie, gdzie stał przy symbolicznej trumnie Józefa Piłsudskiego. We mszy wzięli udział także m.in. Joseph Goebbels, Konstantin von Neurath oraz wysocy przedstawiciele NSDAP i Wehrmachtu. Zdjęcie z tej mszy (Hitler siedzący przy trumnie) jest niekiedy błędnie odczytywane, jakoby Hitler brał udział w pogrzebie Piłsudskiego. Zdjęcie zostało jednak wykonane w Berlinie.
Uroczystości pogrzebowe
Salon w Belwederze został zamieniony na kaplicę, gdzie na katafalku spoczywało ciało marszałka. Przy Piłsudskim wystawiono wartę honorową, która zmieniała się co pół godziny. Do Belwederu przybywały delegacje wszystkich formacji wojskowych. Trumna wystawiona była w dniach 13-14 maja.
Zwłoki Piłsudskiego ubrano w mundur przepasany Wielką Wstęgą orderu Virtuti Militari. Nad jego głową umieszczono sztandary wojskowe z lat 1831, 1863 i sztandar legionowy. Obok trumny stała urna z sercem Piłsudskiego.
15 marca trumna została przewieziona na lawecie zaprzęgniętej w sześć koni do katedry świętego Jana w Warszawie. Tam 16 maja odbyła się msza święta odprawiona przez biskupa polowego Józefa Gawlinę.
17 maja odprawiono mszę żałobną. Celebransem był kardynał Aleksander Kakowski. Po mszy kondukt żałobny przeszedł na Pole Mokotowskie, gdzie odbyła się defilada wojskowa. Po niej trumnę przeniesiono na platformę kolejową. Z Warszawy ciało Piłsudskiego wyruszyło w ostatnią podróż do Krakowa. Skład jechał całą noc i był oświetlony reflektorami. Po drodze marszałka żegnały tłumy Polaków. Pociąg dotarł do Krakowa 18 maja o godzinie 8:30.
Tłumy ludzi oraz przedstawiciele korpusu dyplomatycznego, duchowieństwo, delegacje uczelni wyższych, posłowie i senatorowie oddały marszałkowi hołd. Z dworca kondukt żałobny ruszył do Kościoła Mariackiego. Lawetę z trumną ciągnęło sześć karych koni. Za nią szła najbliższa rodzina, prezydent RP, premier, członkowie rządu, generałowie, posłowie, senatorowie, przedstawiciele obcych państw i tłumy krakowian. Kondukt liczył łącznie około 100 tysięcy ludzi.
Jako przedstawiciel Niemiec w pogrzebie Józefa Piłsudskiego wziął udział ówczesny przewodniczący Reichstagu i premier Prus, Hermann Göring. W pogrzebie uczestniczyły też delegacje innych państw: Rumunii – marszałek Constantin Prezan, minister obrony narodowej gen. Paul Angelescu, szef policji gen. Constantin Dimitrescu, Jugosławii – gen. bryg. Petar Araczicz, Wielkiej Brytanii – Rudolph Lambart – były szef sztabu i były adiutant króla Jerzego V.
Około 11:00 rozpoczęła się msza w Kościele Mariackim. Odprawił ją arcybiskup Adam Sapieha. Po mszy kondukt ruszył na Wawel, gdzie generałowie złożyli trumnę w krypcie św. Leonarda. Drugi raz tego dnia rozległy się dźwięki Dzwonu Zygmunt, a działa ustawione na wawelskim wzgórzu oddały 101 strzałów armatnich. W całym kraju zapanowała trzyminutowa cisza.
Uroczystości pogrzebowe zakończyły się 18 maja o godzinie 14:00. Stanisław Mackiewicz pisał później o atmosferze tego dnia:
„Piłsudski miał fanatycznych wielbicieli, którzy go kochali więcej niż własnych rodziców niż własne dzieci, ale było wielu ludzi, którzy go nienawidzili, miał całe warstwy ludności, całe dzielnice Polski przeciwko sobie, potężną nieufność do siebie. I oto nie znać było tego w dniu pogrzebu”.
W 1937 roku trumnę z ciałem Piłsudskiego przeniesiono do krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów.
Czytaj też:
Młodość Piłsudskich. Wileńskie lata Bronisia i ZiukaCzytaj też:
Bronisław Piłsudski. Wielki badacz w cieniu brata. Kim był i co odkrył?
