Jagiellonowie i Habsburgowie przed ołtarzem

Nieskrywaną sympatią darzył Elżbietę jej teść, król Zygmunt I Stary, nazywając ją swoją córką. Największą przeciwniczką młodej królowej była natomiast teściowa, Bona Sforza, która od początku nie zgadzała się na to małżeństwo, nie popierając bliskich kontaktów z Habsburgami. Bona robiła wszystko, aby pobyt Elżbiety na Wawelu uczynić jak najbardziej przykrym, o czym donosił w listach przysłany przez Habsburgów szpieg, Jan Marsupin.

Elżbiecie nie pomagał również małżonek – wydaje się, że Habsbużanka po prostu mu się nie podobała. Jej anemiczność i aseksualność odstręczały króla, mającego ponoć różnorodne preferencje seksualne, przyzwyczajonego u kobiet do większego temperamentu. Idąc w tym kierunku, można domniemywać, że głównym powodem problemów małżeńskich, które wystąpiły już od pierwszych dni pożycia należałoby uczynić zbytnią nieśmiałość Elżbiety, która wydawała się bać swego męża.

Niechęć Zygmunta pogłębiła także choroba Elżbiety – ataki epilepsji. Gdy tylko nadarzyła się okazja, podczas zarazy, która zaatakowała Kraków w sierpniu 1543 r., Zygmunt uciekł ze stolicy udając się ze swym dworem na Litwę. Elżbietę pozostawił wraz z dworem swych rodziców oraz siostry. W Wilnie Zygmunt poznał Barbarę z Radziwiłów, jedyną miłość swego życia, z którą wtedy nawiązał romans. Na krótko Zygmunt wrócił jeszcze do żony, ale już w 1545 r. Elżbieta dręczona wzmagającą się chorobą zmarła, a Zygmunt zwrócił się w stronę Barbary. Przeżył z nią kilka szczęśliwych lat, jednak nie dała mu ona potomka. Barbara zmarła w 1551 r.

Ponowną gotowość Zygmunta do ożenku chciał wykorzystać dom habsburski. Zaproponowano małżeństwo ze starszą siostrą pierwszej żony, Katarzyną. Pomimo początkowej niechęci, król zgodził się na ten związek. O dziwo poparła go także Bona.

Katarzyna Habsbużanka była przeciwieństwem siostry. Brzydsza od niej, była jednocześnie bardziej inteligentna i na pewno potrafiła samodzielnie myśleć. Nie chciała być marionetką w ręku męża, na polskim dworze chciała prowadzić własną, prohabsburską politykę. Część polskich historyków nazywa ją nawet „najlepszym habsburskim agentem”.

Zygmunt August przez swoją matkę odczuwał prawdopodobnie awersję do politykujących kobiet, toteż mógł być to powód stopniowego odsuwania Katarzyny od siebie. Ponadto kilkukrotne pogłoski o ciąży żony wzbudzały podejrzenia, że Katarzyna wszystko zmyśliła, aby zatrzymać męża przy sobie.

W październiku 1562 r. król widział małżonkę po raz ostatni. Na sejmie 1563 r. miał powiedzieć do zgromadzonej szlachty, że „chętnie zostałby mnichem, aby tylko pozbyć się żony”. Mnichem jednak Zygmunt nie został, wrócił za to do poprzedniego, rozrywkowego stylu życia. Katarzyna przez cały okres małżeństwa, aż do śmierci zdawała się czekać na życzliwość męża, być może w jakiś sposób go kochała, ten jednak mając cały czas w pamięci ukochaną Barbarę nie potrafił obdarzyć uczuciem coraz bardziej chorej Katarzyny.

Trzecia żona Zygmunta Augusta zmarła tylko kilka miesięcy przed samym królem więc ten, sam coraz bardziej chory, nie zdążył „nacieszyć” się wolnością. Śmierć Zygmunta zamknęła panowanie domu jagiellońskiego w Europie. Rozpoczął się okres europejskiego panowania Habsburgów próbujących nawet zasiąść na polskim tronie, trwający do XIX w.

Trzeba przyznać, że chociaż umiejętnie prowadzona polityka dynastyczna zarówno Habsburgom jak i Jagiellonom dała ogromną potęgę, to więcej szczęścia w podejmowaniu decyzji oraz „długowieczności” mieli Habsburgowie. Układy na przeżycie zapewniały równe szanse obydwu domom w objęciu władzy, jednak to Habsburgowie okazali się być bardziej żywotni, dzięki czemu objęli trony na Węgrzech i w Czechach. Dzięki Filipowi I Habsburgowie zaczęli panować w Hiszpanii. Za panowania Karola V „słońce w ich imperium nie zachodziło”.

U szczytu swej potęgi Jagiellonowie władali w Koronie i na Litwie, na Węgrzech i w Czechach. Córki jagiellońskie były małżonkami wielkich władców. W tej sytuacji tym większą tragedią był brak legalnego potomka Zygmunta Augusta. Jego śmierć otworzyła zupełnie nowy rozdział w dziejach Rzeczypospolitej i poniekąd także w dziejach Europy.