Tymczasowe aresztowanie to najdotkliwszy ze środków zapobiegawczych stosowanych wobec podejrzanego lub oskarżonego w postępowaniu karnym, polegający na osadzeniu go w areszcie do czasu procesu. Współcześnie w państwach określanych jako demokratyczne państwa prawa o tymczasowym aresztowaniu rozstrzyga sąd na wniosek prokuratora. Tryb jest regulowany odpowiednią ustawą o postępowaniu karnym.
Środek ten stanowi narzędzie państwa do ochrony porządku publicznego i sprawiedliwości. Na przestrzeni dziejów przeszedł długą drogę od arbitralnych niekiedy decyzji władców monarchicznych czy dyktatorów do precyzyjnie uregulowanej instytucji prawnej.
Geneza instytucji tymczasowego aresztowania
Aresztowanie osób oskarżonych o poważne przestępstwa funkcjonowało już w starożytności jako forma zabezpieczenia ich obecności na późniejszym procesie. Instytucja zaczęła nabierać uporządkowanego charakteru w średniowieczu, choć różniła się w zależności od regionu. Władze kościelne i świeckie wprowadzały przepisy regulujące zatrzymywanie osób podejrzanych o herezję lub inne poważne przestępstwa. Tymczasowe aresztowanie miało za zadanie zabezpieczenie oskarżonego na czas procesu, ale również zapobieganie dalszym przestępstwom lub ucieczce.
W epoce nowożytnej w wielu krajach europejskich zaczęto wprowadzać zasady ograniczające arbitralność decyzji o areszcie. W XVII wieku znaczący krok w tym zakresie poczyniły władze angielskie, ustanawiając ustawą Habeas Corpus Act wymóg, by zatrzymanie było zgodne z prawem, a oskarżony miał prawo do sprawdzenia zasadności aresztu przez sąd.
Kierunek ewolucji instytucji
Współczesna formuła tymczasowego aresztowania zaczęła kształtować się w XIX i XX wieku. Rządy stopniowo doprecyzowywały regulacje prawne dotyczące tej instytucji. We Francji czy Niemczech, areszt tymczasowy został jasno określony jako środek zapobiegawczy stosowany w wyjątkowych sytuacjach, gdy istniało realne ryzyko ucieczki oskarżonego, matactwa procesowego lub popełnienia kolejnych przestępstw.
Po drugiej wojnie światowej wraz z rozwojem międzynarodowych standardów w zakresie ochrony praw człowieka, takich jak Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 roku, wprowadzano dodatkowe gwarancje prawne dla osób tymczasowo aresztowanych. Artykuł 5 wspomnianego dokumentu określa, że pozbawienie wolności musi być zgodne z prawem, a każda osoba zatrzymana ma prawo do szybkiego rozpatrzenia sprawy przez sąd.
Stosowany, gdy inne środki okażą się niewystarczające
Współczesne przepisy gwarantują, że areszt tymczasowy jest stosowany tylko w uzasadnionych przypadkach, co w założeniu stanowi ważny element równowagi między zabezpieczeniem postępowania karnego a prawami człowieka.
Przypomnijmy, że w Polsce instytucja tymczasowego aresztowania została uregulowana w Kodeksie postępowania karnego z 1997 roku. Ustawodawca postanowił, że środek ten powinien być stosowany tylko wtedy, gdy inne środki zapobiegawcze okażą się niewystarczające. Według dość powszechnie panującej w Polsce opinii zarówno prawników, jak i polityków, tymczasowe aresztowanie bywa nadużywane.