Członkowie rodzimych partii faszystowskich nieustannie wyczekiwali pojawienia się charyzmatycznego wodza. Włoski korporacjonizm uważali za idealny system gospodarczo-społeczny, w którym wszyscy pracują dla dobra i potęgi swojego państwa. Polscy faszyści podkreślali, że najważniejszą istotą tego modelu politycznego jest elitaryzm w postaci wodza lub małej garstki wybitnych jednostek. Głoszono ideę „hierarchii faszystowskiej”, polegającej na podporządkowaniu się jednostek zasadom wprowadzonym przez przywódcę.

Chociaż polskie partie faszystowskie nie odgrywały dużej roli w życiu politycznym II RP, ich programy polityczne i agitacyjne broszurki stanowią dziś bardzo interesujące źródło historyczne. Jak dotąd niewielu badaczy postanowiło jednak wziąć te materiały pod lupę. Jedna z najbardziej szczegółowych monografii, zatytułowana „Faszyści i narodowi socjaliści w Polsce”, wyszła spod pióra krakowskiego politologa dr. hab. Olgierda Grotta. Temat posłużył mu za napisanie rozprawy doktorskiej, co najlepiej chyba pokazuje, jak słabo zbadany jest ten obszar polskiej historii.

Marzenia o polskim Duce

Największe zainteresowanie ideologią faszystowską w Polsce przypada na lata 1926-1930. Analizując ulotki i organy prasowe polskich faszystów, można dostrzec przede wszystkim ogromny podziw dla Benito Mussoliniego, którego określano „duchowym przywódcą faszyzmu”. W gazecie „Faszysta Wielkopolski” pisano: „Znalazł się prawy obywatel, który stał się wykładnikiem zdrowej myśli społeczeństwa, (...) ten największy duch nowoczesnej doby to wielki wódz nowoczesnej Italji – Il Duce Mussolini”.

Zwolennicy polskich partii faszystowskich marzyli, aby na czele polskiego państwa stanął przywódca dorównujący liderowi czarnych koszul. Pragnienia te najlepiej oddawał poetycki utwór „Modlitwa Polskiego Faszysty”, opublikowany w jednej z krajowych gazet faszystowskich. Oto krótka próbka tego dzieła

Wskaż nam o Panie tego bohatera
Co naród w słońce powiedzie do chwały
Co serca gnuśne, martwe pootwiera
Które we walkach z niemocą pomdlały
Byśmy poczuli dawną wielkość naszą...
Niech nas już burze niezgody nie straszą.

Wśród najważniejszych polskich ugrupowań o charakterze faszystowskim należy wymienić przede wszystkim poznański Związek Faszystów Polskich (działający później pod nazwą Związek Lechitów – Faszystów Rzeczypospolitej Polskiej) oraz założone w Warszawie Stronnictwo Faszystów Polskich. Druga z wymienionych partii słynęła z publikowania patetycznych manifestów, tj. „Dziesięcioro Przykazań Faszysty Polskiego” czy „Marsz Faszystów”.

W kwestii symboliki próbowano łączyć elementy rodzime z włoskimi. Znakiem ZFP była biało-czerwona tarcza herbowa. Na polu białym umieszczono włoskie fasces, czyli rózgi liktorskie oraz topór, na czerwonym natomiast – polskie godło.

Sympatycy ugrupowań faszystowskich twierdzili, że „każdy szczery i zdrowo myślący Polak jest choć nieświadomie, faszystą”. Jak zauważa jednak dr hab. Grott, żadna z tych frakcji nie miała realnej szansy zaistnieć na polskiej scenie politycznej. Zazwyczaj były to partie zakładane spontanicznie przez niewielką grupkę ludzi zafascynowanych Mussolinim.

Wizja idealnej Polski

Najważniejszy postulat polskich faszystów głosił, że każdy człowiek może realizować się tylko przez przynależność do wspólnoty narodowej. Społeczną solidarność wiązano z wiarą katolicką, która miała stanowić ważny fundament państwa idealnego. Za jeden z najgorszych systemów polscy faszyści uważali demokrację, o której mówili, że jest „zaprzeczeniem wartości, cnoty i rozumu”. Najbardziej drażniło ich, że o sprawach narodu decyduje ogół ludności, w którym obok profesorów i bohaterów znajdują się też złodzieje i analfabeci. W przekonaniu polskich faszystów demokracja stworzona przez francuskich rewolucjonistów, docierała powoli do dziejowego końca. Oprócz tego polscy faszyści byli negatywnie nastawieni do Żydów.

Równie krytycznie wypowiadali się o parlamentarzystach, uważając, że sejm dawno już stracił zaufanie społeczeństwa i nie wyraża woli narodu. Nie zamierzali jednak likwidować systemu, lecz zreformować prawo wyborcze. Wedle tych wizji liczba parlamentarzystów i senatorów powinna zostać zmniejszona o połowę. Ponadto domagano się wprowadzenia wymogu minimalnego wykształcenia, uprawniającego do sprawowania mandatu i otrzymania prawa wyborczego. Jeden postulat był szczególnie interesujący z obecnego punktu widzenia – domagano się wprowadzenia jednomandatowych okręgów wyborczych, tak aby „zastąpić listy partyjne imiennymi”. Wreszcie, żądano, aby osoby skompromitowane nie mogły już nigdy kandydować.

Zwracano również uwagę na stan polskiej gospodarki. Faszyści podkreślali, że przyczyny dużego bezrobocia są dwojakie: niedostateczna liczba zakładów oraz małe zdolności konsumpcyjne mas. Ich zdaniem dało się to naprawić zmniejszeniem kosztów produkcji, gdyż tylko w ten sposób uboga Polska mogła konkurować na rynku światowym z państwami zamożnymi. „Biedny i potrzebujący zawsze zgodzić się musi taniej pracować niż bogaty” - przekonywali polscy faszyści.

Lwowskie „korzenie” nazizmu

Poszukiwanie nowych koncepcji politycznych doprowadziło również do uformowania się w Polsce radykalnych partii, którym najbliższe były idee narodowego socjalizmu. W przeciwieństwie do partii faszystowskich, zwolennicy tych ugrupowań nie gloryfikowali jednak głównego ideologa nazizmu. O Adolfie Hitlerze wypowiadano się zdawkowo, a niekiedy nawet dość krytycznie. W jednej z gazet narodowych socjalistów czytamy: „Niemcy przeżarte socjalizmem i marksizmem nie są zdolne znosić na dłuższy czas niewolniczej wprost dyktatury hitlerowskiej (…) Dzisiaj socjalizm i komunizm ongi tak potężne skryły się pod ziemię, skąd rozsadzą tę klatkę niewoli prędzej, niż się tego spodziewamy”.

Jednym z najbardziej liczących się w środowisku nacjonalistycznym ugrupowań była działająca w latach 1932-1937 Polska Partia Narodowo-Socjalistyczna. Jej założycielem i przywódcą (oficjalnie tytułującym się komendantem generalnym) był adwokat Władysław Obrębski. W grudniu 1933 r. krakowski organ partii wydał pierwszy numer gazety o wymownym tytule „Swastyka”. Lektura tej politycznej bulwarówki dostarcza wielu zaskakujących informacji o założeniach, które przyświecały członkom PPNS.

W pilotażowym numerze opublikowano między innymi artykuł o sensacyjnym nagłówku: „Hitler podchwycił polską myśl”. Autor nie pozostawiał czytelnikom najmniejszych złudzeń – kanclerz III Rzeszy dopuścił się zuchwałego plagiatu! W artykule tym czytamy: „Hitler, twórca niemieckiego narodowego socjalizmu wystąpił ze swoją ideją dopiero w 1919 roku. Do swego »natchnienia« zaczerpnął jednak wzorów gdzieś indziej, mianowicie… w Polsce. Otóż już przedtem, bo na krótko przed wybuchem wojny światowej powstał ruch narodowo-socjalistyczny we Lwowie, wśród młodzieży robotniczej, niezadowolonej z ukrainofilskiej polityki socjalistów i szkodliwej dla rozwoju i utrzymania polskiego stanu posiadania polityki endeckiej”. W dalszej części artykułu pojawia się informacja, że po wybuchu I wojny światowej polska myśl narodowo-socjalistyczna została „zniweczona”, by odrodzić się już w grudniu 1918 r. w środowisku Polskiego Stronnictwa Narodowo-Socjalistycznego.

Jakkolwiek teza zawarta w przytoczonym fragmencie wydaje się być absurdalna, faktem jest, że Niemiecka Partia Robotników (DAP), do której należał Hitler, powstała w styczniu 1919 r. i dopiero wtedy w jej programie pojawiła się nazwa „narodowy socjalizm”. Pod tym względem rzeczywiście można by mówić o prawdziwej sensacji – podana w artykule data utworzenia PSNS jest bowiem zgodna z prawdą. Czy wobec tego ideologia, na której opierał się ustrój III Rzeszy faktycznie była polskim pomysłem? Nie do końca.

Manipulacja organu prasowego partii Obrębskiego polegała na tym, że bazowano w nim na pewnym politycznym micie. Hitler nie był – jak powszechnie sądzono już w latach 30. - twórcą narodowego socjalizmu, lecz ideologiem, który wkomponował w niego swoje własne wizje. Co jednak najistotniejsze, od samego początku był to niemiecki projekt polityczny – jego korzenie sięgają terenów Austro-Węgier, gdzie w 1903 r. powstała pierwsza partia robotnicza, działająca wśród ludności niemieckiej.

Tak czy inaczej propagowanie podobnych rewelacji było charakterystyczne dla polskich ruchów narodowo-socjalistycznych, które – pomimo pewnych podobieństw ideologicznych – postrzegały Niemców jako swoich oponentów. Gazeta „Swastyka” miała np. za zadanie przypomnieć niemieckim nazistom, że „przywłaszczyli sobie staropolski znak”. Niektóre partie tak mocno wierzyły w polskie korzenie narodowego socjalizmu, że za prekursora tej idei uznały nawet... Adama Mickiewicza.

Adam Gaafar