W czasie kampanii wojennych podczas wojny polsko-rosyjskiej, która miała miejsce w latach 1577-1582, wojska Rzeczpospolitej oblegały Połock, Wielkie Łuki i Psków. Dużą walecznością odznaczyła się zwłaszcza piechota wybraniecka, czyli wojska, do których rekrutowani byli chłopi z dóbr królewskich w Koronie i na Litwie.
Zahamować rosyjską ekspansję
Po zakończonej w 1570 roku wojnie z Moskwą, Rosja zachowała część podbitych wcześniej terytoriów w Inflantach, m.in. Narwę, Dorpat i ziemię połocką. W 1575 roku car Rosji Iwan IV Groźny ponownie ruszył na wyprawę przeciwko Rzeczpospolitej chcąc rozszerzyć swoje panowanie także w Inflantach.
Wojska rosyjskie zajmowały szybko kolejne kilometry polskiej ziemi, tymczasem w Polsce, po ucieczce Henryka Walezego, sytuacja wewnętrzna nie była najlepsza. Wkrótce miała odbyć się kolejna wolna elekcja, w czasie której królem wybrano księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego. 14 grudnia 1575 roku oficjalnie ogłoszono go królem Rzeczpospolitej. 16 lutego 1576 roku Batory zaprzysiągł w Meggeszu pacta conventa. Przyrzekł m.in. odebrać ziemie zagrabione przez Rosję.
Przeciwko siłom moskiewskim wysłano wojska polskie i litewskie oraz siły zaciężne, lecz to Rosja miała przewagę. Na przełomie 1575 i 1576 roku Iwan Groźny zażądał od Polski przyznania mu tytułu wielkiego księcia smoleńskiego i połockiego oraz zrzeczenia się przez Polskę Inflant. Te warunki zostały odrzucone. Rosja zaczęła koncentrować wojska do dalszej wojny z Polską.
W lipcu siły Iwana Groźnego wkroczyły do Inflant. Niewielkie oddziały Rzeczpospolitej stacjonujące w inflanckich miastach i zamkach zostały zmuszone do wycofania się za Dźwinę. W miastach, które nie poddawały się od razu, Rosjanie urządzali rzezie ludności cywilnej, gwałcili kobiety, torturowali i mordowali wszystkich bez względu na wiek. Do połowy września zajęli wszystkie miasta, za wyjątkiem Rygi.
W styczniu 1578 roku wojewoda mazowiecki Stanisław Kryski, wojewoda miński Mikołaj Pawłowicz Sapieha i podskarbi nadworny litewski Teodor Skumin Tyszkiewicz zgodzili się podpisać z Moskwą rozejm mający trwać trzy lata. Odrzucili jednak żądanie Iwana Groźnego, aby Polska raz na zawsze zrzekła się Inflant. Stefan Batory, po otrzymaniu wiadomości o rozejmie, odmówił jego zatwierdzenia. Zamiast tego na wrzesień 1578 roku król zwołał pospolite ruszenie Litwinów w Rakiszkach na Litwie. Ponad 18 tysięcy wojska ruszyło na Rosjan. W ciągu kolejnego pół roku odzyskano 17 zamków na Inflantach.
Wojna z Rosją
Walki trwały, ale wojna formalnie jeszcze się nie rozpoczęła. Dopiero 20 stycznia 1578 roku sejm walny zdecydował o rozpoczęciu wojny z Rosją. Na tym samym sejmie Stefan Batory przeforsował utworzenie piechoty wybranieckiej. Na czas wyprawy wojennej hetmanem wielkim koronnym został Mikołaj Mielecki, którego zastąpił w styczniu 1579 roku Jan Zamoyski. Buławę hetmana wielkiego litewskiego dzierżył zaś Mikołaj Radziwiłł Rudy.
26 czerwca 1579 roku król Stefan Batory formalnie wypowiedział wojnę Rosji. Koncentracja wojsk nastąpiła we Świrze (obecnie Białoruś). Siły Rzeczpospolitej liczyły 56 tysięcy ludzi i 67 dział. Stefan Batory planował od razu przejść do ofensywy. Zamierzał odciąć okupowane przez Rosję Inflanty od państwa moskiewskiego, a następnie pokonać Rosjan na swoim terytorium.
11 sierpnia 1579 roku wojska Rzeczpospolitej stanęły pod Połockiem. Rozpoczęło się oblężenie. Po pewnym czasie z rozkazu Stefana Batorego zaczęto używać pocisków zapalających, które szybko podpaliły drewniane zabudowania twierdzy. Rosjanie skapitulowali 29 sierpnia, a dzień później Polacy weszli do miasta zyskując 38 dział i kilkaset sztuk broni palnej.
Wojna z Rosją stała się narodową sprawą. Na potrzeby wojska uchwalono specjalne podatki, duchowieństwo przekazało dodatkową pomoc finansową.
W połowie 1579 roku rozpoczęła się kolejna kampania. Hetman Jan Zamoyski zdobył Wieliż, a 29 sierpnia wojska polskie rozpoczęły oblężenie Wielkich Łuk, które zdobyto już 5 września. Kilkanaście dni później w bitwie pod Toporcem 2,5 tysiąca doborowej jazdy polskiej pod wodzą Janusza Zbaraskiego rozbiło 4 tysiące Rosjan.
W październiku Batory wyruszył do Krakowa, zaś wojnę kontynuował, z jego rozkazu, Jan Zamoyski. Wojska polskie zdobyły kolejne zamki. Do niewoli dostał się wojewoda carski Piotr Iwanowicz Bariatyński.
Oblężenie Pskowa i rozejm w Jamie Zapolskim
Latem 1581 roku Stefan Batory rozpoczął kolejną kampanię wojenną. Jej celem było zdobycie Pskowa i ostateczne pokonanie Rosji. Hetman polny litewski Krzysztof Radziwiłł Piorun rozpoczął tę kampanię od ataków zaczepnych na terytorium wroga uniemożliwiając koncentracje wojsk rosyjskich.
Oblężenie Pskowa rozpoczęło się 8 września 1581 roku. Ostrzał trwał i wydawał się skuteczny – pskowskie mury zostały poważnie uszkodzone, jednak mieszkańcy miasta starali się na bieżąco naprawiać wyłomy, budując od wewnątrz palisady i usypując wały ziemne. Armia polsko-litewska okrążyła Psków.
Tymczasem zbliżała się zima, a dni stawały coraz chłodniejsze. Wokół miasta wyrósł „mały Psków” – Polacy i Litwini wybudowali bowiem liczne chatki i ziemianki, gdzie ukrywali się przed mrozem. Wraz z początkiem zimy zaczęło brakować jedzenia. Na domiar złego zaczęto odczuwać także braki prochu. Batory zaczął go sprowadzać z Rygi.
4 listopada na naradzie wojennej u króla Stefana Batorego zdecydowano o przerwaniu oblężenia. Wojsko miało się rozłożyć na leżach zimowych w okolicach Pskowa, zaś król wrócił do Polski, gdzie miał zebrać fundusze na dalszą kampanię wojenną. Żołnierze niespecjalnie ucieszyli się na tę perspektywę, lecz „otuchy” dodawał fakt, że – wedle różnych pogłosek – sytuacja w Pskowie także stawała się coraz trudniejsza. Obrońcom również zaczynało brakować jedzenia oraz amunicji.
Pięciomiesięczne oblężenie Pskowa w latach 1581-1582 przez siły polsko-litewskie nie zakończyło się zdobyciem miasta. Rosjanie zmuszeni zostali podjąć rokowania rozejmowe w obliczu postępu wojsk szwedzkich, które uderzyły na pogrążone w wojnie państwo moskiewskie.
15 stycznia 1582 roku w Jamie Zapolskim podpisano rozejm, który miał trwać dziesięć lat. Car miał wycofać wszystkie wojska z Inflant, a Rzeczpospolita zwróciła Rosji grody zajęte w czasie poprzednich kampanii, w tym Wielkie Łuki.
Choć oblężenie nie zakończyło się zdobyciem Pskowa, to Polska osiągnęła długofalowe korzyści odcinając Rosję od Inflant i Europy Zachodniej.
Czytaj też:
Jan Zamoyski. Kanclerz ważniejszy od króla?Czytaj też:
Zapomniany polski król. Ostatnia z JagiellonówCzytaj też:
Zdrajca czy ofiara dworskich intryg? Dlaczego król kazał zabić Zborowskiego?