Mówiąc o krucjatach, mamy tendencję do postrzegania ich jako epickie wojny chrześcijaństwa z islamem. Tymczasem era wypraw krzyżowych trwała blisko dwa wieki i przez większość tego czasu w Lewancie żyli obok siebie potomkowie krzyżowców (zwani przez miejscową ludność Frankami) i wyznawcy Mahometa, a stosunki między nimi bardziej niż starcie cywilizacji przypominały relacje łączące bohaterów komedii „Sami swoi”. Bliższe zapoznanie się z tą rzeczywistością umożliwia nam bezcenne źródło z XII w. – „Księga pouczających przykładów”.

W latach 80. XIX w. francuski orientalista Hartwig Derenbourg, prowadząc kwerendę w zasobach hiszpańskiej Biblioteki Escorialu, natknął się na zaskakujący zabytek piśmiennictwa. Był to spisany w języku arabskim rękopis zatytułowany „Księga pouczających przykładów”. Tekst był mocno uszkodzony, brakowało w nim 21 początkowych stron, ale zawartość reszty wystarczyła, by Francuzowi serce zaczęło bić szybciej. Odkryte karty były bowiem rzeczą unikatową – autobiografią spisaną przez arabskiego szlachcica rodem z Syrii, świadka trzech wypraw krzyżowych, Usamę ibn Munkiza. Manuskrypt pozostaje do dziś jedyną znaną kopią tego dzieła.

I pióro, i miecz

Usama ibn Munkiz przyszedł na świat w roku 1095 w leżącej nad Orontesem syryjskiej twierdzy Szajzar. Jako że forteca ta pozwalała kontrolować lokalne szlaki handlowe, przez wieki trwały o nią zaciekłe walki. Szajzar wyrywali sobie z rąk zarówno wodzowie muzułmańscy, jak i Bizantyńczycy. Ci ostatni porzucili jednak twierdzę w latach 80. XI w., a wówczas opustoszały gród przejął arabski ród Munkizydów, na czele którego stał dziadek Usamy Sadida al-Mulk. Był on zręcznym politykiem i dzielnym żołnierzem, uczyniwszy Szajzar główną bazą klanu, rozciągnął swe panowanie aż do Latakii nad Morzem Śródziemnym. Kiedy jednak zmarł, a władzę przejął najstarszy z jego synów Nasr, szybko okazało się, że daleko padł daktyl od palmy i większość zdobyczy została utracona, a władztwo rodziny Munkizydów skurczyło się do samego Szajzaru i okolicznych wiosek. Najlepszym uczynkiem Nasra wobec jego rodu było to, że szybko zmarł i nie zdążył narobić większych szkód. Państewko przeszło teraz w ręce ojca Usamy: Madż ad-Dina Salamy Murszida. Ten jednak nie czuł się na siłach, by rządzić dziedzicznymi włościami, i abdykował na rzecz swego młodszego brata – Abu’l Asakira, który okazał się on godnym synem Sadida al-Mulka i przyjął tytuł sułtana.