Hagia Sophia to jeden z najważniejszych symboli Konstantynopola. Obok Wielkiego Pałacu w Bukoleonie czy Pałacu Blacherny, kościół Mądrości Bożej był symbolem Cesarstwa Bizantyńskiego. Po 1453 roku, kiedy Turcy zajęli Konstantynopol, Hagia Sophia została zamieniona w meczet. W kilku wiekach islamską świątynię przekształcono w muzeum, co w pewien sposób uradowało także chrześcijańskich wiernych. Do 2020 roku jednak Hagia Sophia ponownie stała się meczetem. Decyzja prezydenta Turcji Recepa Tayyipa Erdoğana została potraktowana jako uderzenie w turecką społeczność chrześcijan oraz wyraźny znak, że Turcja nie zamierza dłużej iść ścieżką wytyczoną przez reformy Mustafy Kemala Atatüra.
Hagia Sophia – największa świątynia chrześcijańska w tamtym czasie – została konsekrowana 27 grudnia 537 roku
Magna Ecclesia
Pierwszym kościołem na miejscu, gdzie później stanęła Hagia Sophia, czyli kościół Mądrości Bożej, była Magna Ecclesia (Wielki Kościół). Został wybudowany w połowie IV wieku n.e. za panowania cesarza Konstantyna Wielkiego lub jego syna Konstancjusza II, a więc krótko po tym, jak niewielka miejscowość Bizantion (Byzantion) nad Bosforem została przemianowana na Konstantynopol i ustanowiona nową stolicą Cesarstwa Rzymskiego. Był to wówczas największy kościół w mieście, których zresztą nie znajdowało się tam jeszcze zbyt wiele. Źródła mówią na pewno o dwóch innych: Hagia Irene (Kościele Świętego Pokoju) oraz Kościele Świętych Apostołów.
Wielki Kościół (wybudowany głównie z drewna) uległ zniszczeniu podczas zamieszek w Konstantynopolu w 404 roku. Dekadę później w jego miejscu rozpoczęto budowę kolejnej świątyni. Działo się to za panowania Teodozjusza II.
Drugi kościół zwany (być może już wtedy) Hagia Sophia lub wciąż Wielkim Kościołem, wybudowano w jednym kompleksie z katedrą Hagia Irene. Obie świątynie otoczone były jednym murem i obsługiwali je ci sami duchowni. Cześć murów kościoła Teodozjusza II, wraz z wejściem, fragmentami rzeźb i kolumnami, jest wciąż widoczna.
Drugi Wielki Kościół był bardziej monumentalny. Wejście do kościoła miało złocone drzwi skierowane na zachód. W środku znajdowała się górna galeria. Podłoga wewnątrz została przyozdobiona wyszukanymi wzorami mozaik z epoki teodozjańskiej, których fragmenty przetrwały do dzisiaj. Do świątyni wchodziło się przez zdobiony propylon, przed którym znajdowały się strome, monumentalne schody opadające w stronę zatoki Złoty Róg, co oznacza, że widok sprzed świątyni musiał być wyjątkowo piękny.
Wielki Kościół Teodozjusza II także w całości nie przetrwał – został zniszczony w czasie powstania Nika, które wybuchło w styczniu 532 roku za panowania Justyniana Wielkiego.
Kościół Mądrości Bożej – burzliwe dzieje
23 lutego 532 roku, zaledwie kilka tygodni po zburzeniu drugiej bazyliki, cesarz Justynian I zainaugurował budowę trzeciej, zupełnie nowej bazyliki, większej i bardziej majestatycznej niż jej poprzedniczki. Kościół Hagia Sophia był największą świątynią na świecie przez niemal tysiąc lat, aż do wybudowania katedry w Sewilli w 1507 roku.
Projekt architektoniczny nowego kościoła przygotowywali Izydor z Miletu oraz Antemiusz z Tralles. Budowę rozpoczęto jeszcze w 532 roku. Łącznie do prac związanych ze wzniesieniem kościoła Mądrości Bożej zatrudniono 10 tysięcy osób.
Hagia Sohia została połączona w jednym kompleksie z kościołem Hagia Irene oraz z pałacem cesarskim. Świątynię i pałac łączył otwarty plac (Augustaeum). Nieopodal znajdowała się monumentalna Cysterna Bazyliki.
Pierwotnie zewnętrzne mury kościoła pokryto marmurową okładziną, która sprawiała, że świątynia miała lśniący wygląd i była dobrze widoczna z morza. Wnętrze wyłożone było polichromowanymi marmurami, zielonymi, białymi, fioletowymi oraz porfirowymi i złotymi mozaikami. Nawet Prokopiusz z Cezarei, który nie szczędził w swoich kronikach złośliwości, był zachwycony nową świątynią. Pisał: „Gdyby ktoś zapytał chrześcijan przed spaleniem [drugiego kościoła], czy byłoby ich życzeniem, aby kościół został zniszczony, a taki jak ten zajął jego miejsce (…) wydaje mi się, że modliliby się, aby ich kościół został natychmiast zniszczony, aby budynek mógł zostać wybudowany w obecnym kształcie”. Sam Justynian także był dumny z tego, co powstało z jego rozkazu. Widząc ukończoną świątynię miał powiedzieć: „Salomonie, przewyższyłem cię”.
Hagia Sophia została konsekrowana 27 grudnia 537 roku. Świątynia Mądrości Bożej została siedzibą Patriarchatu Konstantynopola. Przez wieki była świadkiem wielu doniosłych wydarzeń w dziejach Cesarstwa Bizantyńskiego. To tutaj kierowali się wszyscy cesarze na koronację, a także zmierzali, niosąc złoconą ikonę Matki Bożej, po zwycięskich kampaniach wojennych.
Trzęsienia ziemi z lat 553, 557 i 558 spowodowały poważne uszkodzenia w konstrukcji kościoła. Zawaliła się m.in. wschodnia półkopuła, która uszkodziła ołtarz i ambonę. Renowacją zajął się Izydor Młodszy, siostrzeniec Izydora z Miletu. Całe sklepienie wówczas rozebrano i odbudowano od nowa, wyższe o ponad 6 metrów od poprzedniego. Po przebudowie świątynia miała 55 metrów wysokości. Renowację ukończono w 562 roku, a ponowne poświęcenie kościoła nastąpiło 23 grudnia tego samego roku.
W 726 roku cesarz Leon III Izauryjczyk wydał szereg edyktów zakazujących kultu wizerunków, nakazując swojej armii zniszczenie wszelkich ikon. Zapoczątkowało to okres ikonoklazmu bizantyńskiego, a zarazem konfliktu wewnętrznego pomiędzy zwolennikami kultu wizerunków a obrazoburcami. Kult wizerunków powrócił na krótko za panowania cesarzowej Ireny. Okres pierwszego ikonoklazmu w Cesarstwie Bizantyńskim zakończył się jednak nie na długo, gdyż już w 815 roku cesarz Leon V Armeńczyk wrócił do zakazu kultu wizerunków. Drugi ikonoklazm zakończył się w roku 843 wraz z panowaniem cesarzowej Teodory. Ikonoklazm wyrządził Bizancjum wiele szkód. Zniszczono wówczas m.in. liczne ikony. Ucierpiała także Hagia Sophia. Kolejne nieszczęścia dla kościoła Mądrości Bożej przyszły w 859 i 869 roku i były spowodowane pożarem oraz trzęsieniem ziemi.
W 957 roku w Hagii Sophii doszło do chrztu księżnej Olgi Kijowskiej, wdowy po Igorze Rurykowiczu, panującej w imieniu ich syna Światosława w Rusi Kijowskiej. Chrzest Olgi, która przyjęła podczas sakramentu imię Helena, rozpoczął proces chrystianizacji całej Rusi.
Największych zniszczeń świątyni dokonały jednak wojska krzyżowców, którzy w 1204 roku zajęły Konstantynopol. Cała świątynia została przetrząśnięta w poszukiwaniu kosztowności. Według relacji kronikarzy miało dochodzić do bezczeszczenia świętych miejsc. W czasie panowania krzyżowców w Konstantynopolu, Hagia Sophia była miejscem koronacji władców Cesarstwa Łacińskiego. Wnętrze kościoła Mądrości Bożej zostało w czasach panowania łacinników niemal zupełnie zrujnowane. Do prac renowacyjnych przystąpiono dopiero po odzyskaniu Konstantynopola przez Michała VII Paleologa w 1261 roku. Odbudowa Hagii Sophii trwała wiele kolejnych lat, nadzorowana przez kolejnych cesarzy z dynastii Paleologów. Chwała Bizancjum trwała już jednak krótko. Tysiącletnie państwo chyliło się ku upadkowi. 29 maja 1453 roku Turcy osmańscy ostatecznie zdobyli Konstantynopol.
Hagia Sophia meczetem
Tego samego dnia sułtan Mehmed II wkroczył do Konstantynopola. Udał się wprost do Hagii Sophii. Kościół przekształcono w meczet, gdzie od razu po przybyciu władcy odbyły się dziękczynne modlitwy. Początkiem „konwersji” Hagii Sophii w muzułmańską świątynię było wypowiedzenie z ambony przez jednego z islamskich uczonych słów szahady (wyznania wiary).
Mehmed II Zdobywca bez cienia litości bombardował mury Konstantynopola, chcąc zdobyć miasto, jednak Hagii Sophii, jak innych wielu innych ważnych dla chrześcijan miejsc, zniszczyć nie pozwolił. Za jego panowania zresztą wielu chrześcijan cieszyło się w Konstantynopolu nawet względną swobodą. Kościoła Mądrości Bożej jednak nie dało się już odzyskać.
Pierwszy minaret przy Hagii Sophii został wybudowany w roku 1481. Kolejny z nich wzniesiono z rozkazu sułtana Bajazyda II. Pod koniec XV wieku całą podłogę świątyni pokryto dywanami. Wczesnośredniowieczne mozaiki z epoki Justyniana Wielkiego zostały przykryte na kolejnych kilkaset lat. Ujrzano je ponownie dopiero w XIX wieku.
Za panowania Sulejmana Wspaniałego w Hagii Sophii umieszczono dwa ogromne świeczniki, a także zakryto tynkiem mozaiki ukazujące Jezusa i Matkę Bożą. Dzieła te odkryto dopiero w 1930 roku.
Potężna przebudowa świątyni miała miejsce w czasach Selima II. Wzniesiono wówczas kolejne dwa minarety oraz mauzoleum, które stało się miejscem pochówku licznych osmańskich władców i książąt. Kolejna duża renowacja odbyła się w XIX wieku, w latach 1847-1849 za panowania sułtana Abdulmejida I. Wzmocnienie struktur liczącej ponad tysiąc lat budowli nadzorowali włoscy architekci. Wtedy też we wnętrzu świątyni zawieszono osiem gigantycznych medalionów z wykaligrafowanymi imionami Allaha, Mahometa, czterech pierwszych kalifów i dwóch wnuków Mahometa.
Pierwszą Boską Liturgię (Mszę w obrządku prawosławnym) odprawiono w Hagii Sophii dopiero w 1919 roku, po ponad 460 latach. Celebrował ją grecko-prawosławny ksiądz wojskowy Eleftherios Noufrakis.
W 1935 roku pierwszy prezydent Turcji i założyciel Republiki Turcji, Mustafa Kemal Atatürk, przekształcił budynek Hagii Sophii w muzeum. Od tamtej pory Hagia Sophia jest nieustannie remontowana. Konserwacji poddano delikatne freski, mozaiki, zabytkowe podłogi, zdobienia.
Od 1991 roku na terenie Hagii Sophii istniało specjalne pomieszczenie przeznaczone do muzułmańskich modlitw, a od 2013 roku dwa minarety świątyni były używane przez imamów do regularnego wzywania do modlitwy. Od tamtej pory w Turcji trwały spory, czy Hagia Sophia powinna w całości zostać przekształcona w meczet. Głosów „za” nie brakowało w samym rządzie. W 2019 roku prezydent Erdoğan zapowiedział, że kościół Mądrości Bożej faktycznie zostanie wkrótce na nowo muzułmańską świątynią. Rok później rząd Turcji uczcił 567. rocznicę podboju Konstantynopola islamską modlitwą w Hagia Sophia.
Czytaj też:
Sensacyjne znalezisko. Czy to pierwszy prawdziwy wizerunek ostatniego cesarza Bizancjum?Czytaj też:
Wielka schizma wschodnia. Kiedy doszło do podziału Kościoła?Czytaj też:
Pogrom Rzymian pod Adrianopolem. Śmierć cesarza