„Sokół” połączył sport z patriotyzmem

II połowa XIX wieku i początek XX wieku w Europie to narodziny zorganizowanego sportu. Zanim jednak doszło do powstania pierwszych klubów sportowych, najpierw rodziły się towarzystwa, zachęcające młodych ludzi do uprawiania ćwiczeń fizycznych i gimnastyki.

Pionierską i najbardziej znaną organizacją dla Galicji i dla całej Polski było Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, założone we Lwowie w 1867 roku. Na genezę organizacji istotny wpływ miały geopolityczne uwarunkowania. Tzw. Autonomia Galicyjska (w obrębie której znajdował się Lwów, ale też Kraków, Przemyśl czy Stanisławów) była pod zaborem Austro-Węgier. Był to okres, w którym pozycja państwa Franciszka Józefa ulegała osłabieniu (dotkliwe przegrane z Francją i Piemontem w 1859 r., następnie z Prusami w 1866 r.) i cesarz był zmuszony iść na ustępstwa względem poddanych narodów. Dzięki temu wprowadzono szereg ustaw, które pozwoliły na nieskrępowany rozwój życia społecznego w Galicji.

Kluczowe było wprowadzenie ustawy z 15 listopada 1867 r. o prawie stowarzyszania się. Uważa się ten dokument za niezwykle liberalny. Dzięki tej ustawie, aby założyć stowarzyszenie w Galicji, nie było już potrzebne żadne zezwolenie ze strony organów władzy. W tej sytuacji nie dziwi bogactwo wszelkiego rodzaju towarzystw we Lwowie, z których jednym z pierwszych był właśnie „Sokół”. Jego powstanie należy też wiązać ze społecznymi konsekwencjami upadku powstania styczniowego w 1864 r. Klęska ta spowodowała, że coraz więcej przedstawicieli społeczeństwa zwracała się ku ideom pozytywistycznym, pracy organicznej i pracy u podstaw.

Polegało to w praktyce na wielotorowym działaniu na rzecz dobra lokalnego środowiska, a tym samym na rzecz ojczyzny. Jak podkreśla Jan Snopko, autor monografii o Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”: „Przywódcy ideowi i pamiętnikarze ruchu sokolego wielokrotnie podkreślali, że pomysł założenia organizacji narodził się właśnie w atmosferze upadku ducha i zwątpienia połowy lat 60. XIX wieku i był reakcją na depresję popowstaniową”.

Sport i niepodległość

Główne założenia Towarzystwa „Sokół” najlepiej definiuje jego sztandarowe hasło: „mens sana in corpore sano”, a więc „w zdrowym ciele zdrowy duch”. Celem organizacji zatem było upowszechnianie ćwiczeń fizycznych i ruchowych, a przez to też promocja dbałości o rozwój umysłowy i wewnętrzny. Według statutu założycielskiego, który został zresztą przejęty od czeskiego „Sokoła”, podstawowym celem organizacji było: „pielęgnowanie i rozwijanie gimnastyki, wspólnymi ćwiczeniami, wspólnymi wycieczkami, śpiewem i szermierką”.

Z czasem oferta dyscyplin poszerzała się o inne sporty. Dla założycieli Towarzystwa Gimnastycznego bardzo istotny był również kontekst patriotyczny. Miała to być demokratyczna organizacja, z założenia narodowa (patriotyczna), aczkolwiek bez żadnych aspiracji politycznych. Bardzo istotna dla twórców „Sokoła” była kwestia użyteczności społecznej. Działacze stowarzyszenia chcieli przysporzyć społeczeństwu jak najwięcej młodych, zdrowych, silnych, wysportowanych, odpowiednio uformowanych patriotycznie Polaków. O demokratycznym charakterze Towarzystwa świadczyło istnienie hierarchii (założyciele, członkowie czynni i uczniowie) oraz ciał decyzyjnych (walne zgromadzenie i zarząd). „Sokół” szybko stał się bardzo popularny, co potwierdza stały wzrost liczby członków i powstawanie oddziałów Towarzystwa w innych ośrodkach.

Historię organizacji możemy podzielić na 4 etapy: 1867-84 – lata spokojnego rozwoju Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie, 1884-89 – początek tworzenia się oddziałów „Sokoła” w całej Galicji, powstanie we Lwowie w 1892 roku Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich, 1910-1914 – to próba modernizacji, stworzenie Stałych Drużyn Sokolich, będących pionem wojskowym.

Fenomen organizacji polegał na pionierskim podejściu do uprawiania ćwiczeń gimnastycznych i popularyzacji zdrowego trybu życia w skali wcześniej nieznanej. To wtedy powstaje też jako taka idea nauczania wychowania fizycznego w szkolnictwie. Zauważalnym efektem działalności „Sokoła” było też stworzenie dużej liczby obiektów, służących uprawianiu sportu - boisk czy sal gimnastycznych. Jednak wydaje się, że główną przyczyną jego popularności było przede wszystkim to, że poza ćwiczeniami gimnastycznymi „Sokół” prowadził wielowymiarową działalność, do której zaliczyć można manifestację patriotyzmu i tradycji narodowych, a także niewidoczne gołym okiem cele niepodległościowe.

Pierwszy międzymiastowy mecz piłki nożnej

Gniazda sokole starały się dbać o pamięć historyczną wśród swoich wychowanków, dlatego uroczyście świętowano rocznice ważnych dla Polaków wydarzeń historycznych takich, jak Konstytucja 3 maja, wybuchy powstań narodowych. W sposób wyjątkowy celebrowano rocznice wielkich historycznych zwycięstw (np. zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem) poprzez organizację zlotów, na których odbywały okolicznościowe akademie i pochody, ale również masowe ćwiczenia gimnastyczne i festyny. To właśnie dzięki tak bogatej i różnorodnej ofercie „Sokół” został tak dobrze przyjęty przez ówczesnych mieszkańców Galicji, ale też generalnie przez Polaków.

Na przykładzie działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” można też zauważyć, że u zarania polskiego sportu bardzo istotną rolę odgrywał w nim aspekt niepodległościowy. Pierwsze towarzystwo sportowe na ziemiach polskich skupiało się głównie na gimnastyce, wspólnych wycieczkach narciarskich czy wioślarskich. Co ciekawe, to właśnie podczas II zlotu „Sokoła” we Lwowie w 1894 r. rozegrano pierwszy mecz międzymiastowy piłki nożnej na polskich ziemiach, pomiędzy drużynami szkół krakowskich i lwowskich.

Obecność Rzeczpospolitej pod zaborami, casus powstania styczniowego, gwałtowne przemiany społeczno–gospodarcze nie były tutaj bez znaczenia i nadały narodzinom sportu w Polsce patriotyczny charakter. Kraj nad Wisłą nie był w tym odosobniony, był to szerszy trend. Podobny charakter narodzin sportu był widoczny np. w Irlandii czy Czechach – w krajach pozbawionych niepodległości.

Czytaj też:
Narodziny piłki nożnej we Lwowie. Piłkarze wśród obrońców Lwowa