„Zdałem swe obowiązki kpt. mar. Jerzemu Koziołkowskiemu i teraz dopiero ten rozkaz podpisuję. Sumienie mam spokojne. Honor opłacam sam” – napisał kmdr ppor. Bogusław Krawczyk, 35-letni dowódca okrętu podwodnego ORP „Wilk”, po czym wyciągnął osobisty pistolet i strzelił sobie w serce. Tak, w samym środku wojny, zginął jeden z najlepszych polskich oficerów Marynarki Wojennej.
Krawczyk i jego załoga już od pierwszych dni wojny przechodzili wyjątkowo trudną przeprawę. Zwodowany w 1929 r. ORP „Wilk” w momencie rozpoczęcia wojny już był w złym stanie technicznym. Przeciekające akumulatory i dziury w kadłubie spowodowane korozją to tylko pierwsze problemy, z których zdawano sobie sprawę już wcześniej. Po wyjściu w morze 1 września 1939 r. i pierwszych atakach na okręt rozpoczęło się pasmo awarii, które stało się przekleństwem „Wilka” i nie opuściło go już nigdy. Przed wybuchem wojny nie udało się przeprowadzić remontu, ponieważ za priorytet uznano szkolenie załogi.
Nieszczęsny „Worek”
Żadne naprawy ani szkolenia nie mogły jednak zmienić fatalnego położenia, w jakim znalazły się polskie okręty po wybuchu wojny. Marynarka Wojenna dysponowała dwiema dużymi oceanicznymi jednostkami podwodnymi – ORP „Orzeł” i ORP „Sęp” – wyprodukowanymi w Holandii oraz trzema mniejszymi – francuskimi podwodnymi stawiaczami min typu Wilk (ORP „Wilk”, ORP „Ryś” i ORP „Żbik”). „Wilk” mógł zabrać 38 min, był wyposażony w sześć wyrzutni torped, w tym dwie obracalne, działo kalibru 100 mm oraz karabiny maszynowe. Mierzące 74 m jednostki typu Wilk, podobnie jak jeszcze większe „Orzeł” i „Sęp”, zostały zakupione raczej z powodów propagandowych i prestiżowych niż ze względu na faktyczną przydatność w obronie polskiego wybrzeża. O ile stawiacze min mogły znaleźć zastosowanie w konflikcie z Sowietami, o tyle w przypadku wojny z Niemcami nie można było stworzyć planu taktycznego, którego celem byłoby cokolwiek innego niż opóźnienie ostatecznej porażki. Wszystkie te czynniki stawiające polskie okręty podwodne na z góry przegranej pozycji odbiły się na morale załóg. Mimo to marynarze i oficerowie z „Wilka” poradzili sobie nieźle.
Niemcy szybko odcięli wybrzeże od reszty kraju, od początku dominowali w powietrzu i dysponowali przytłaczającą przewagą na morzu. Polskie okręty podwodne, zamiast polować na niemieckie jednostki, w płytkich wodach Bałtyku stały się więc łatwym celem. Już 2 września „Wilk” został zaatakowany przez dwa niemieckie trałowce. Bomby głębinowe uszkodziły zbiorniki paliwa, przez co okręt nie tylko tracił ropę, lecz także zostawiał ślad na powierzchni wody, który zdradzał jego położenie. Mimo uszkodzeń następnego dnia „Wilk” rozstawił swoje miny w wyznaczonym sektorze, zgodnie z założeniami planu „Worek”. Niestety, wskutek błędnego rozkazu na okręt załadowano tylko połowę zapasu min.
Po wykonaniu zadania zaminowania wyznaczonego sektora „Wilk” mógł już tylko próbować uniknąć zniszczenia. I chociaż przez cały czas podejmowano próby ataku na niemieckie jednostki, to na kontrolowanym przez wroga akwenie miały one nikłe szanse powodzenia. Relacje z dokonanego 5 września ataku czterech niemieckich trałowców i samolotu na „Wilka” świetnie pokazują, jak w praktyce wyglądała walka polskich okrętów podwodnych na Bałtyku. Po serii wybuchów bomb głębinowych kpt. Krawczyk wydał rozkaz osadzenia okrętu na dnie, na głębokości 87 m (teoretycznie okręt mógł zanurzać się do 80 m). Aby nie zdradzać pozycji, wyłączono silniki, pompy i systemy wentylacyjne. Niemcy zrzucili na „Wilka” 32 bomby, okręt przepuszczał wodę, kończyło się też powietrze. Tak wspominał ten dzień marynarz Jan Jaworski:
„Serca nasze przestawały bić w momentach, kiedy wybuchały bomby. Każda kolejna zrzucona na nas bomba mogła być tą ostatnią. Eksplozje były tak silne, że farba odpadała od kadłuba. Nachodziły nas myśli, by to wreszcie się skończyło. Pod wieczór odczuwaliśmy już duże braki powietrza. [...] Normalnie dla wynurzenia wystarczyły dwie butle. Tym razem po użyciu dwóch butli o ciśnieniu 180 atmosfer okręt ani drgnął. Podejrzewano uszkodzenie systemu balastowego, co oznaczało tylko jedno – śmierć pod wodą. Wśród załogi zaczęła się panika. Obserwowałem swojego bezpośredniego przełożonego – I mechanika, który najlepiej znał się na sprawach technicznych okrętu. Porucznik stał blisko mnie, a twarz jego stawała się coraz bardziej blada, aż osiągnęła kolor całkowitej bieli. Następnie wzrok mój padł na dowódcę. Nie było widać po nim żadnych zmian w wyglądzie czy postępowaniu. Dowódca wydał rozkaz wyrzucenia wody z balastów przy pomocy powietrza z następnych butli. Akcję szasowania balastów przerwano dopiero wtedy, gdy zostały nam już tylko cztery butle. Szesnaście butli zostało opróżnionych. Dla ludzi przebywających w centrali był to znak, że nie ma ratunku. Mimo krytycznej sytuacji po dowódcy nie było widać oznak zdenerwowania czy strachu. W końcu padł rozkaz uruchomienia śruby napędowej. Była to bardzo ryzykowna decyzja, gdyż leżąc na dnie, można było ją uszkodzić, co również prowadziło do naszej śmierci pod wodą. Jedna śruba pracowała wstecz, druga naprzód. Pracowały tak długo, aż wystarczyło energii w akumulatorach. Dowódca wydał rozkaz otwarcia ostatnich butli. Wszystkie oczy skierowane były na ręce bosmanmata Edwarda Kozaka, który miał otworzyć zawory tych butli. Po ich otwarciu okręt wreszcie drgnął i wyskoczył z wielkim impetem na powierzchnię wody”.
Czytaj też:
Polscy podwodniacy na polowaniu. Jak „Sokół” i „Dzik” posyłały Niemców na dno
Niemców już tam nie było. Prawdopodobnie kolejny raz wyciek ropy uznano za dowód na zatopienie okrętu. W kolejnych dniach „Wilk” przetrwał całą serię ataków. W nocy z 10 na 11 września Krawczyk odebrał rozkaz od dowódcy floty kontradmirała Józefa Unruga. Okręt miał przebić się przez duńskie cieśniny do Wielkiej Brytanii. Część załogi uznała nowe zadanie za misję samobójczą. Krawczyk zdecydował się jednak na wykonanie tego szalenie niebezpiecznego zadania. Próbę tę podjęto wieczorem 14 września. „Wilk” przebił się przez dwa pola minowe w rejonie silnie obsadzonym przez Niemców, w dodatku przechodząc przez płytkie wody. Brakujące paliwo zastąpiono pięcioma tonami oleju maszynowego, który marynarze przenieśli w wiaderkach. Okręt był zdewastowany. Nieszczelne klapy lewego tłumika powodowały, że w zanurzeniu na głębokości peryskopowej na pokład wlewało się pół tony wody na godzinę, nieszczelne były również zawory denne i zewnętrzne balasty ropowe. Uszkodzeniu uległ ster głębokościowy. W takim stanie 22 września o godz. 7 „Wilk” wszedł do Scapa Flow.
„Defilowaliśmy przed największą flotą świata – wspominał kpt. mar. Borys Karnicki. – Pancerniki, krążowniki, tuziny kontrtorpedowców, lotniskowce. Mimo wczesnej godziny na wszystkich okrętach podniesiono bandery i załogi ustawiono wzdłuż burt i nadbudówek. W miarę jak mijaliśmy poszczególne jednostki, załogi, podnosząc czapki, krzyczały trzykrotnie »hurra«! I to na naszą cześć. Łzy ciurkiem leciały mi po twarzy”.
Anarchia załogi
Do Wielkiej Brytanii przedarł się również ORP „Orzeł”. Załogi obu okrętów stały się bohaterami gazet. Nastroje zaczęły jednak psuć się bardzo szybko. Marynarzy do furii doprowadziła informacja o tym, że gdy oni przeżywali gehennę na morzu, dowództwo Marynarki Wojennej już w pierwszym tygodniu wojny ewakuowało się z Warszawy, pozostawiając tylko oficera dyżurującego przy radiostacji, która mogła nawiązać łączność z okrętami na Bałtyku. W dodatku kontradmirał Jerzy Świrski, który w opinii załogi „Wilka” po prostu uciekł z Warszawy, miał nadal pełnić funkcję szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej.