Adam Jerzy Czartoryski. Całe życie walczył o Polskę

Adam Jerzy Czartoryski urodził się 14 stycznia 1770 roku w Warszawie. Był synem Jana Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemingów. Był wszechstronnie wykształcony, wiele podróżował już jako młody człowiek. Odwiedził Niemcy, gdzie poznał m.in. Johanna Wolfganga Goethego oraz Francję i Anglię. Studiował w Edynburgu.

W 1792 roku Adam Jerzy Czartoryski brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej, czyli tzw. wojnie w obronie konstytucji. Za zasługi na polu bitwy otrzymał (ustanowiony w czasie tej wojny przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego) Order Virtuti Militari. Po wojnie wyjechał do Wiednia i Londynu, gdzie przebywał także w czasie insurekcji kościuszkowskiej.

Pobyt w Rosji

W tym czasie Rosjanie weszli do Puław, gdzie mieszkała rodzina Czartoryskiego i skonfiskowali część majątku rodowego. Adam Jerzy oraz jego brat Konstanty dostali polecenie wyjazdu do Petersburga, aby tam starać się o zwrot zajętych dóbr. Obaj bracia mieli być „gwarantami” dla strony rosyjskiej. Adam Jerzy szybko zaczął wykorzystywać nowe możliwości, nie tylko, aby pomóc swojej rodzinie, ale pracować także dla sprawy polskiej.

Adam Jerzy Czartoryski został w Petersburgu adiutantem księcia Aleksandra, wnuka Katarzyny II i syna cara Pawła I. Z Aleksandrem szybko się zaprzyjaźnili. Dobre relacje utrzymywał książę Adam z całą rodziną Romanowów – do tego stopnia, że żona Aleksandra Elżbieta została w końcu jego kochanką. To zresztą Aleksandrowi podobno wcale nie przeszkadzało, gdyż sam często zdradzał żonę.

W 1801 roku został zamordowany car Paweł I (najpewniej z rozkazu Katarzyny). Jego następcą został Aleksander I. To otworzyło Czartoryskiemu nawet najszczelniej zamknięte drzwi na petersburskim dworze. Był najbliższym doradcą i przyjacielem cara, choć w kręgach rosyjskiej arystokracji był często widziany niechętnie.

Czartoryski został m.in. członkiem rady do spraw szkolnych W Ministerstwie Oświaty, zajmował się edukacją w guberniach zachodnich. To stanowisko pozwoliło mu na odnowienie Uniwersytetu Wileńskiego i utworzenie sieci szkół, gdzie uczono w języku polskim.

W 1804 roku Adam Jerzy Czartoryski został ministrem spraw zagranicznych Rosji. Był to trudny dla Europy czas. Rewolucja we Francji, początek wojen napoleońskich. Każde państwo w Europie musiało zdecydować, czy poprzeć, czy przeciwstawić się Francji.

Książę Adam nie lubił Napoleona i nie ufał mu, choć ten zapewniał Polaków o swojej sympatii i przywróceniu państwowości. Czartoryski uważał, że tylko wielka wojna pomiędzy zaborcami będzie szansą dla Polski na odzyskanie niepodległości, a deklaracje cesarza Francuzów to tylko czcze obietnice. Kiedy Napoleon po serii zwycięstw podporządkował sobie Prusy, dla księcia Adama stało się jasne, że Rosja musi wystąpić przeciwko Francji oraz Prusom i wydać im wojnę. Liczył na sojusz Rosji i Anglii.

Chwiejny sojusz z Aleksandrem

Księstwo Warszawskie utworzone na mocy porozumienia zawartego w Tylży latem 1807 roku miało dla Polaków szczególne znaczenie. Bez wątpienia był to sukces tych, którzy nadzieje na odbudowę państwa polskiego wiązali z Francją i Napoleonem. Dla zwolenników porozumienia z Rosją i cesarzem Aleksandrem I był to moment, gdy dobro narodu musiało wziąć górę nad niechęcią do Napoleona.

Dla Adama Jerzego Czartoryskiego była to osobista porażka. Aleksander go zawiódł sprzymierzając się ponad jego głową z Napoleonem. Przystąpienie Rosji do formalnego sojuszu z Francją i, w konsekwencji, do blokady kontynentalnej Anglii sprawiło, że Czartoryski postanowił odsunąć się od petersburskiego dworu.

Powrót Adama Jerzego Czartoryskiego do wielkiej polityki u boku Aleksandra I nastąpił dopiero w obliczu wojny Rosji z cesarzem Francuzów. Od listopada 1809 roku książę Adam był częstym gościem na dworze Aleksandra, ale do jego obietnic względem odbudowy państwa polskiego miał już dużo bardziej sceptyczne podejście.

Pod koniec 1810 roku wojna z Francją była już nieunikniona. Rosja wystąpiła z blokady kontynentalnej Anglii. Czartoryski nie chciał dłużej pozostawać rozdarty pomiędzy wierność Aleksandrowi, a wierność swym rodakom, którzy wybrali Napoleona. Czuł ponadto, że w rzeczywistości odbudowa Polski jest sprzeczna z interesami Rosji, choć wciąż wierzył, że z dobrą wolą, dałoby się te kwestie połączyć.

Sam Aleksander nie był niechętny idei przywrócenia Polski. Zastanawiał się nad samodzielnym objęciem tronu w Warszawie lub osadzeniu nań jednego ze swych braci. Car obawiał się jednak przede wszystkim reakcji Prus i Austrii, które niemal na pewno nie zgodziłyby się na odbudowę państwa polskiego, a gdyby Aleksander swoje plany ogłosił, mogły od razu przejść na stronę Francji. Tego car za wszelka cenę chciał uniknąć.

W czerwcu 1813 roku, po porażce kampanii napoleońskiej w Rosji, władcy Rosji, Austrii i Prus zdecydowały o likwidacji Księstwa Warszawskiego.

Dyplomacja środkiem do celu

Adam Jerzy Czartoryski zrozumiał, że sprawa odbudowy państwa polskiego nie może być kwestią dyskutowaną jedynie w stolicach państw zaborczych. Zaczął więc szukać poparcia na dworach w całej Europie. Jego ludzie wyjeżdżać zaczęli do Anglii, na którą przede wszystkim liczył Czartoryski.

Prowadzona przez niego polityka była niebezpieczna. Gdyby Aleksander dowiedział się, że Czartoryski wyprawia własne misje dyplomatyczne mógł go wyrzucić z Rosji.

Brytyjski minister spraw zagranicznych nie chciał słuchać o sprawie polskiej. Lord Castlereagh przyjął sekretarza Czartoryskiego, Feliksa Biernackiego i poradził mu po prostu, aby „Polacy pogodzili się ze swym losem”. Dużo więcej zainteresowania wykazała brytyjska opinia publiczna. Sprawa Polski została nagłośniona w prasie i stała się popularna.

W 1814 roku Adam Jerzy Czartoryski udał się do Anglii jako członek świty cara Aleksandra. Była to dobra okazja, aby poznać wielu ludzi i zaprezentować im kwestię polską; przedstawiał swoje pomysły przywrócenia państwa polskiego na mapy Europy pod berłem Romanowów. Dla Polaków zamieszkujących pozostałe zabory domagał się stworzenia polskich instytucji samorządowych, podobnych instytucjom na terenach pod panowaniem Aleksandra.

Wkrótce, od września 1814 roku, obradował kongres wiedeński, który miał ustalić nowy (czy też nowy-stary) porządek w Europie po pokonaniu Napoleona Bonaparte.

Członkiem rosyjskiej delegacji na kongresie był Adam Jerzy Czartoryski. Kongres wiedeński był przed wszystkim sporem pomiędzy wizją Europy księcia Adama popieraną przez rosyjskiego cesarza a wizją ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, lorda Castlereagh’a, najbardziej gorliwego orędownika ancien régim’u.

Walka o Polskę

Kongres okazał się tryumfem Adama Jerzego Czartoryskiego. Jego koncepcja utworzenia Królestwa Polskiego została urzeczywistniona. Królem Polski został car Aleksander, a Polacy cieszyli się wówczas sporą swobodą. Biorąc pod uwagę wszystkie ówczesne okoliczności, trudno było liczyć Polakom na więcej. Niestety początkowa radość dość szybko ustąpiła rozczarowaniu. Następca Aleksandra I, od 1825 roku car Mikołaj I, nie miał już żadnych wobec Polaków sentymentów, a represje wobec nich systematycznie rosły.

Książę Adam Jerzy Czartoryski został w czerwcu 1815 roku wiceprezesem Rządu Tymczasowego. Współtworzył konstytucję Królestwa Polskiego, był też senatorem-wojewodą. Miał jednak wielu wrogów – i to od dawna – którzy tylko czekali, aby pozbawić go wpływów. Czartoryski nie był lubiany przez carskiego brata, wielkiego księcia Konstantego i Nikołaja Nowosilcowa, który był carskim komisarzem w Królestwie Polskim.

Kiedy wybuchło powstanie listopadowe Czartoryski wszedł w skład Rady Administracyjnej, a później został prezesem Rządu Tymczasowego. Za działalność w czasie powstania został zaocznie skazany na karę śmierci, co zmusiło go do wyjazdu z Polski.

Adam Jerzy Czartoryski zamieszkał początkowo w Wielkiej Brytanii. Kontynuował działalność dyplomatyczną, powołał Literary Association of the Friends of Poland, spotykał się z wieloma wpływowymi osobami, którym przedstawiał sytuację, w jakiej znalazła się Polska.

Od 1833 roku mieszkał w Paryżu, gdzie kupił słynny później Hôtel Lambert, od którego nazwy określa się cały ośrodek emigracyjnej działalności Polaków. Czartoryski stał się ostrym przeciwnikiem Rosji. Cały czas twierdził, że tylko wojna pomiędzy zaborcami może dać Polsce wolność. Z tego względu popierał wszelkie ruchy narodowe i powstania, które chwiały dotychczasowym porządkiem w Europie.

Ludzie Czartoryskiego byli i działali wszędzie: w Portugalii, Hiszpanii, Belgii, Anglii, Francji i Turcji. Pomimo, iż Polska nie istniała, Polacy wciąż – niczym wyrzut sumienia – przypominali Europie o swoim istnieniu. W 1841 roku Czartoryski utworzył wschodnią agencję Hôtelu Lambert, na czele której stanął Michał Czajkowski (później jako Sadyk Pasza). Działał tam również m.in. Adam Mickiewicz. Dwa lata później powołano agencję zachodnią, którą nadzorował z kolei Ludwik Orpiszewski.

Kiedy w niemal całej Europie rozpoczęły się wystąpienia związane z Wiosną Ludów, Czartoryski miał nadzieję, że być może to właśnie ten moment, kiedy zaborcy rozpoczną między sobą wojnę. Zawiódł się. Kolejne wystąpienia na terenie Polski tylko pogorszyły sytuację Polaków i nie przybliżyły w żadnym stopniu odbudowy państwa polskiego.

Adam Jerzy Czartoryski do końca działał dla Polski. Podróżował po Europie, spotykał się z politykami i władcami (był m.in. na audiencji u cesarza Austrii Franciszka Józefa).

Adam Jerzy Czartoryski zmarł 15 lipca 1861 roku w wieku 91 lat w Paryżu. Został pochowany na cmentarzu w Montmorency. W 1865 roku ciało jego oraz jego żony Anny z Sapiehów przewieziono do Sieniawy, gdzie spoczywają w rodowej krypcie.

Adam Jerzy Czartoryski był jedną z najbardziej niezwykłych postaci XIX-wiecznej Polski, a nawet w całej naszej historii. Urodził się w wolnej Polsce, oglądał jej upadek i z całych sił starał się o jej odrodzenie. Działał dla swoich rodaków bez względu na to, jaką funkcję sprawował. Dzięki niemu „kwestia polska” była obecna w europejskiej dyplomacji przez pół wieku. Umierał nie doczekawszy niepodległej Ojczyzny, ale ziarno, które zasiał dało plony nawet po kilku dekadach.