Plany utworzenia getta dla ludności żydowskiej w Warszawie pojawiły się już jesienią 1939 r., jednakże kilkudniowe pertraktacje z Niemcami, prowadzone przez delegację Judenratu na czele z Adamem Czerniakowem, spowodowały tymczasowe odstąpienie od planu. Nie na długo jednak. Już wiosną 1940 r. powrócono do zarzuconego wcześniej pomysłu. W kwietniu na rozkaz niemieckich władz rozpoczęły się prace nad budową muru. Instytucje reprezentujące społeczność żydowską zostały zmuszone do rozpoczęcia wznoszenia murów wokół części miasta najliczniej zamieszkałej przez Żydów, tzw. dzielnicy północnej (dzisiejszy Muranów). Jednocześnie zaczęto wznosić tablice ostrzegające przed epidemią tyfusu.

Utworzenie getta warszawskiego

Obszar getta ostatecznie regulowała decyzja wydana 2 października 1940 r. przez Ludwiga Fischera - gubernatora dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa. W jej następstwie odizolowany obszar przebiegał ulicami Wielką, Bagno, placem Grzybowskim, Rynkową, Zimną, Elektoralną, placem Bankowym, Tłomackie, Przejazd, Nalewki, granicą Ogrodu Krasińskich, Świętojerską, Freta, Sapieżyńską, Konwiktorską, Stawki, Dziką, Okopową, Towarową, Srebrną i Złotą.

Z getta wyłączono m.in. Sądy Grodzkie na Lesznie, więzienie Pawiak, obszar tzw. enklawy ewangelickiej z kościołem i Szpitalem Ewangelickim oraz nieruchomości należące do browaru Haberbusch i Schiele przy ulicy Ceglanej.

Jednocześnie październikowe zarządzenie stanowiło, że w „Żydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej” zamieszkać mieli wszyscy Żydzi mieszkający w Warszawie lub przesiedlający się do niej, natomiast zamieszkującym w niej Polakom nakazano przenieść się do pozostałego obszaru miasta, z wyłączeniem tzw. dzielnicy niemieckiej. Spowodowało to konieczność zmiany miejsca zamieszkania przez ćwierć miliona mieszkańców Warszawy (ok. 138 tys. Żydów oraz 113 tys. Polaków). Ostateczne zamknięcie getta nastąpiło 16 listopada 1942 r. Mieszkająca weń ludność otrzymała zakaz przebywania po „aryjskiej” stronie miasta. Teren można było opuścić jedynie na podstawie przepustki lub podczas marszu w kolumnach roboczych (dotyczyło to osób zatrudnionych poza gettem).

Obszar getta został otoczony wysokim na 3 metry murem, który dodatkowo był podwyższony o kolejny metr drutem kolczastym. Mur strzeżony był przez niemiecką żandarmerię i żydowską Służbę Porządkową. Ogromna gęstość zaludnienia (146 tys. osób na 1 km2), pozbawienie dorosłych w dużej mierze możliwości zarobkowania, skazanie na urzędowe (ciągle uszczuplane) racje żywnościowe doprowadziło do bardzo dużej śmiertelności, którą potęgowały dodatkowo choroby zakaźne, takie jak epidemia tyfusu plamistego z 1941 r. W roku 1940 r. w getcie zmarło niemal 9 tysięcy osób, w 1941 r. ponad 43 tysiące osób.

Bestialski plan Niemców

Minister propagandy III Rzeszy Joseph Goebbels nazywał getta mianem „Todekiste” – „skrzynie śmierci”. Istotnie – stworzenie tych zamkniętych obszarów było niejako preludium do przyjętego przez Niemców planu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Akcja deportacyjna z warszawskiego getta do obozu zagłady w Treblince trwała od 22 lipca do 21 września 1942 r. W jej wyniku do obozu zagłady wywieziono blisko 75 procent mieszkańców getta – ok. 300 tysięcy ludzi.

Po jej zakończeniu w getcie pozostało ok. 60 tysięcy mieszkańców, w większości młodych mężczyzn przymusowo zatrudnianych w tzw. szopach - niewielkich zakładach produkcyjnych. Teren dotychczasowego getta został też znacząco zredukowany.

Okres po zakończeniu „Wielkiej akcji” to czas, w którym na znaczeniu zaczęły zyskiwać formacje zbrojne - Żydowska Organizacja Bojowa pod dowództwem Mordechaja Anielewicza oraz Żydowski Związek Wojskowy. W styczniu 1943 r., wobec drugiej akcji wysiedleńczej, jej członkowie podjęli działania zbrojne – członkowie ŻOB-u wmieszali się w kolumnę Żydów prowadzonych na Umschlagplatz i na rogu ulic Zamenhofa i Niskiej zaatakowali niemieckich konwojentów. Większość żydowskich bojowców zginęła, jednakże kilkudziesięciu. Podczas II akcji deportacyjnej z warszawskiego getta wywieziono ogółem 5 tysięcy osób.

W momencie zarządzonej przez Heinricha Himmlera akcji ostatecznej likwidacji getta, w wigilię żydowskiego święta Pesach, 19 kwietnia 1943 r., w getcie wybuchło powstanie. Do walki z Niemcami stanęło około 300-500 członków ŻOB podzielonych na 22 grupy bojowe pod zwierzchnim dowództwem Anielewicza oraz około 250 bojowców ŻZW, a także luźne uzbrojone grupy, nienależące do głównych organizacji konspiracyjnych. Powstańcy doskonale zdawali sobie sprawę z przewagi militarnej Niemców, jednakże nie chcieli biernie czekać na śmierć. Momentem zwrotnym powstania w getcie warszawskim był 8 maja 1943 r. Wówczas to wykryto bunkier dowództwa ŻOB przy ul. Miłej 18. Około stu bojowców, wśród nich Mordechaj Anielewicz, udusiło się dymem lub popełniło samobójstwo, nie chcąc wpaść w ręce Niemców.

Getto warszawskie zostało ostatecznie zlikwidowane i zrównane z ziemią 16 maja 1943 r. W swoim raporcie z tego dnia Jürgen Stroop, który kierował akcją likwidacyjną getta napisał: „Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!”.

Czytaj też:
Getto warszawskie. Miasto za drutem kolczastym. Piekielny pomysł NiemcówCzytaj też:
Koszmar warszawskiego gettaCzytaj też:
Prawicowi bohaterowie