Pierwszą stolicą Rusi nie był Kijów, lecz Nowogród Wielki, położony w północno-zachodniej części współczesnej Rosji. A dokładniej: nad rzeką Wołchow, blisko miejsca, w którym rzeka ta wypływa z jeziora Ilmień. Niecałe 200 km na południe od Petersburga. We wczesnym średniowieczu na tych terenach żyło wschodniosłowiańskie plemię Słowian Ilmieńskich, zwanych też Słowienami. Sąsiadowały z nimi ludy ugrofińskie, które zasiedlały wówczas całą północ europejskiej części dzisiejszej Rosji – od Zatoki Fińskiej do Uralu. Najstarszy ruski latopis „Powieść lat minionych” przytacza legendę o tym, jak przez ziemie słowieńskie wędrował św. Andrzej Apostoł, a następnie opowiadał, jakie to „dziwo” widział, obserwując zwyczaje miejscowej ludności. Jego relacja, zawarta w XII-wiecznej kronice, to bodaj pierwszy w historii opis bani ruskiej.

Na politycznej arenie dziejów Nowogród Wielki pojawia się w drugiej połowie IX w. Według „Powieści lat minionych” w 862 r. plemiona wschodniosłowiańskie i ugrofińskie zaprosiły księcia wareskiego Ruryka, aby przejął władzę nad nimi. Tę datę uważa się za początek państwa staroruskiego, choć badacze do dziś spierają się, na ile rzeczywiście państwo to zostało założone przez Skandynawów. W 882 r. następca Ruryka, Oleg, zdobył Kijów i przeniósł tam stolicę, prorokując, że to będzie „matka grodów ruskich”. Nowogród Wielki pozostał jednak ważnym ośrodkiem.

Gdy w XII w. Ruś przeżywała okres rozbicia dzielnicowego, ziemia nowogrodzka rosła w siłę. Dawnej stolicy sprzyjało dogodne położenie na szlaku „od Waregów do Greków”, łączącym Skandynawię i Bizancjum. Z czasem Nowogród stał się jednym z największych ośrodków handlowych w tej części Europy. Okoliczne ziemie nie były urodzajne. Rolnictwu nie sprzyjał zimny klimat. Źródłem bogactwa były prężnie rozwijające się handel i rzemiosło. Nowogrodzianie nieustannie rozszerzali zasięg swojego panowania, zmuszając do płacenia danin ludy ugrofińskie. Organizowali też ekspedycje myśliwskie i rybackie w odległe, północne tereny. Ziemia nowogrodzka obejmowała ogromny, obfitujący w jeziora, rzeki i lasy obszar między Zatoką Fińską a dorzeczem Peczory, sięgając na północy aż do brzegów Morza Białego. Nowogrodzcy kupcy sprzedawali przede wszystkim futra, ryby, wosk i miód, a także miejscowe wyroby rzemieślnicze. Towar eksportowali nie tylko do innych ziem ruskich, lecz także do kolonii greckich na Krymie, na szwedzką Gotlandię czy (od XIII w.) do niemieckich miast zrzeszonych w Hanzie.