Artykuły henrykowskie były zbiorem zobowiązań, które musiał zaakceptować każdy kandydat do tronu Rzeczpospolitej. Artykułów henrykowskich nie należy mylić z pacta conventa. Pacta conventa było także zbiorem zasad i zobowiązań, lecz innym w przypadku każdego nowo wybranego władcy. Każdy król musiał zgodzić się, oprócz artykułów henrykowskich, na własny „pakiet” zasad pacta conventa.
Artykuły henrykowskie
Artykuły henrykowskie były zbiorem najważniejszych uregulowań, które określały zasady sprawowania władzy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Każdy król, który został wybrany w wyniku wolnej elekcji, był zobowiązany do ich przestrzegania. Artykuły miały charakter stały i każdy kolejny władca musiał zgodzić się na ich zachowanie.
Artykuły henrykowskie zawierały następujące zasady:
– gwarancja zachowania przez szlachtę wszystkich przywilejów;
– zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej;
– król miał zwoływać sejm walny co dwa lata na okres sześć tygodni, a w razie nagłej potrzeby sejm nadzwyczajny;
– król był zobowiązany mieć przy swoim boku radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tzw. senatorów rezydentów) składających sprawozdanie na sejmie;
– król nie mógł narzucić tytułu dziedzicznego (np. koronować królem swojego syna); król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję;
– polityka wewnętrzna i zagraniczna oraz wypowiedzenie wojny poddane były pod kontrolę sejmu;
– król nie mógł podejmować istotnych decyzji politycznych bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim;
– monarcha był zależny od praw Rzeczypospolitej (czyli, de facto, od woli szlachty);
– obywatele mieli prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień konfederacji warszawskiej); zobowiązano króla do zachowania pokoju między różnowiercami;
– szlachta mogła wypowiedzieć królowi posłuszeństwo (rokosz) w wypadku złamania przez niego przyjętych zobowiązań.
Pacta conventa
Pacta conventa podpisywane były w czasie sejmu koronacyjnego. Ich treść uzgadniana była wcześniej, podczas każdego sejmu elekcyjnego. Stronami, które negocjowały pacta conventa były – z jednej strony – grupa senatorów i posłów wyznaczona do tego przez sejm, a z drugiej strony – reprezentanci kandydatów na tron Rzeczypospolitej.
Pacta conventa można w pewnym, uproszczonym sensie, nazwać „programem wyborczym”. Zobowiązania w nich zawarte odzwierciedlały bowiem zmiany czy reformy, jakie przyszły król chciał wprowadzić w dziedzinach polityki, gospodarki i kultury.
Henryk Walezy w pacta conventa zobowiązał się m.in. do kształcenia stu polskich szlachciców we Francji na swój koszt, spłacenia długów króla Zygmunta Augusta, sfinansowania czterech tysięcy piechurów gaskońskich przeciw Iwanowi Groźnemu, odrestaurowania Akademii Krakowskiej i odbudowy polskiej floty na Bałtyku.
Stefan Batory miał natomiast poślubić Annę Jagiellonkę oraz odbić ziemie zagarnięte przez Moskwę. Pacta conventa przyjęte przez Zygmunta III Wazę zawierały np. zobowiązanie wzmocnienia floty, budowę pięciu zamków na pograniczu i dbanie o pokój religijny w Rzeczpospolitej. Jego syn i następca, Władysław IV miał zaś utworzyć szkołę rycerską, wybudować kolejne cztery zamki i zaprowadzić w kraju pokój pomiędzy dyzunitami i unitami.
Czytaj też:
Pierwsza wolna elekcja. Początek złotej wolności czy upadku Rzeczpospolitej?Czytaj też:
Król-sarmata, dobry władca czy zwykły awanturnik? Kim był Stanisław LeszczyńskiCzytaj też:
Między "Sasem" i "Lasem". Wojna domowa w Polsce u progu XVIII wieku