Wszyscy kojarzymy słynny obraz Jana Piotra Norblina „Wieszanie zdrajców (in effigie)”. Rzadko mówi się jednak, dlaczego w scenie ukazano wieszanie obrazów oraz, kto zdecydował, aby wyrok wykonać.

Najwyższa kara

Sąd Najwyższy Kryminalny dla Korony i Litwy był to najwyższy sąd istniejący na terenie Rzeczpospolitej podczas insurekcji kościuszkowskiej. Powołała go do życia 17 czerwca 1794 roku Rada Najwyższa Narodowa, choć o powstaniu tego typu ciała sądowniczego mówiono już wcześniej.

Sąd Najwyższy Kryminalny dla Korony i Litwy składał się z dwóch odrębnych sądów, odpowiednio dla Korony i Litwy. Pełny skład sędziowski każdego z sądów, który ogłoszono 27 czerwca tego samego roku, wynosił siedem osób, a łącznie, do zasiadania w tym ciele władzy sądowniczej powołano szesnaście osób. Byli to: Stanisław Baczyński, Wojciech Bęczkowski, Telesfor Billewicz, Stefan Florian Dembowski,Teodor Dembowski, Józef Domański, Józef Durantowicz, Adam Glezmer, Ignacy Gomoliński, Jan Ludwik Koch. Leon Kochanowski, Stanisław Ledóchowski, Franciszek Leszczyński, Daniel Lottich, Franciszek Ksawery Makarowicz, Franciszek Orsetti, Aleksander Potocki, Tomasz Przytulski, Stanisław Rutkowski, Jan Nepomucen Sokolnicki, Aleksander Walichnowski, Wacław Zakrzewski, Wawrzyniec Żukowski.

Sąd Najwyższy Kryminalny dla Korony i Litwy mógł orzekać w sprawach dotyczących zbrodni i przestępstw popełnianych przez urzędników powstańczych, rozstrzygał w sprawach, które nie zostały rozwiązane przez sądy kryminalne wojewódzkie i powiatowe. Orzekał ponadto w sprawach osób, które oskarżone zostały o występki przeciw narodowi.

Sąd Najwyższy Kryminalny dla Korony i Litwy był ciałem, które skazało na śmierć poprzez powieszenie Stanisława Szczęsnego Potockiego, Franciszka Ksawerego Branickiego, Seweryna Rzewuskiego, Jerzego Wielhorskiego, Antoniego Polikarpa Złotnickiego, Adama Moszczeńskiego, Jana Zagórskiego i Jana Suchorzewskiego. Z racji, że skazani byli nieobecni, 29 września 1794 roku, wyrok został wykonany in effigie, czyli w zastępstwie – zamiast samych skazanych powieszono ich wizerunki. Taką formę kary dopuszczało prawo zwyczajowe w Europie od średniowiecza w przypadku, gdy skazany już nie żył bądź zbiegł.

Jak zawiązano konfederację targowicką

W celu obalenia konstytucji część polskiej magnaterii zawiązała konfederację targowicką. Oficjalnie miało to miejsce 14 maja 1792 roku w leżącym na granicy miasteczku Targowica. W rzeczywistości konfederacja targowicka zawiązana została sporo wcześniej, bo już 27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu w obecności carycy Katarzyny II.

Tekst konfederacji przygotowany został przez rosyjskiego generała Wasylija Popowa. Podpisali się pod nią polscy posłowie: Szczęsny Potocki, który został marszałkiem konfederacji targowickiej, Franciszek Ksawery Branicki (hetman wielki koronny), Seweryn Rzewuski (hetman polny koronny), generał Szymon Marcin Kossakowski. Ich celem było obalenie reform Sejmu Wielkiego i podzielenie Rzeczpospolitej na prowincje. Aby zrealizować swoje cele poprosili Rosję o „pomoc” wojskową.

Rosja na wezwanie odpowiedziała bardzo szybko. W „obronie” dawnych zasad i przede wszystkim swoich interesów, rosyjska armia wkroczyła w granice Rzeczpospolitej 18 maja 1792 roku. Rozpoczęła się tzw. wojna w obronie konstytucji.

Początkowo to polskie wojska odnosiły sukcesy. Rosjan pokonano w bitwie pod Zieleńcami i pod Dubienką. W końcu jednak Rosjanie przełamali polski opór i dotarli aż nad Wisłę.

Król Stanisław August Poniatowski, chcąc ratować resztki niezależności Rzeczpospolitej, zaproponował Katarzynie II przymierze i odstąpienie polskiego tronu na rzecz jej wnuka Konstantego. Caryca nie zgadzała się na żadne warunki – tylko zupełne podporzadkowanie Polski było dla niej satysfakcjonujące. Za namową Katarzyny król, który początkowo był gorącym zwolennikiem Konstytucji 3 Maja, przystąpił do konfederacji targowickiej 24 lipca 1792 roku.

25 lipca 1792 roku na rozkaz króla Polacy przerwali działania wojenne. Dowódca z bitwy pod Zieleńcami i krewny króla, książę Józef Poniatowski podał się do dymisji. Wielu wojskowych, artystów i część magnaterii udała się na emigrację – wśród nich byli m.in. Stanisław Małachowski i Ignacy Potocki.

Rzeczpospolita rozpadała się w oczach. Na Litwie, pod koniec czerwca 1792 roku, zawiązano konfederację generalną Wielkiego Księstwa Litewskiego, a jej marszałkiem został Aleksander Michał Sapieha. Przemożny wpływ na władzę na Litwie miał jeden z sygnatariuszy konfederacji targowickiej – hetman polny litewski Szymon Marcin Kossakowski.

Wspierający Targowicę dokonywali zemsty na zwolennikach Konstytucji 3 Maja. Konfiskowano szlacheckie majątki, nakładano bezprawnie kary. Patrioci byli znieważani, niszczono i palono ich dwory oraz wsie. Targowiczanie wzbogacili się nawet o kilka milionów złotych polskich rabując i przejmując własność patriotycznych posłów i ich rodzin.

Czytaj też:
Insurekcja kościuszkowska. Wybuch nieuniknionego?Czytaj też:
Konstytucja 3 Maja. Zachód mógł zazdrościć nam tego dokumentuCzytaj też:
"Pieśń Legionów", "Rota", "Boże, coś Polskę" - mocni kandydaci na hymn Polski