Niewolnicy stanowili w Rzymie odrębną kategorię prawną pozbawioną podmiotowości w świetle ius civile. W sensie formalnym byli traktowani jako własność swoich właścicieli, co pozwalało na ich kupno, sprzedaż, darowiznę czy zapis testamentowy. Nie mogli zawierać umów, występować jako strona w procesie ani posiadać odrębnego majątku. Podstawy prawne niewolnictwa opierały się zarówno na ius civile, jak i ius gentium – prawie odnoszącym się do relacji między ludami, które sankcjonowało powszechność tej instytucji w świecie starożytnym.
Do niewoli można było trafić na kilka sposobów. Najczęściej były to: urodzenie z matki-niewolnicy, pojmanie w wojnie, sprzedaż z powodu ubóstwa lub zadłużenia (rzadsze w późnym okresie), porwanie oraz skazanie za niektóre przestępstwa. Rozbudowany rynek niewolników funkcjonował zarówno w Italii, jak i w prowincjach, zasilany jeńcami oraz handlem wewnętrznym.
Co niewolnik mógł, a czego nie?
Podstawową cechą niewolnika było podporządkowanie właścicielowi. Niewolnik nie mógł decydować o swoim życiu, miejscu pracy ani pobytu. Nie zawierał małżeństwa w sensie prawnym, choć w praktyce tworzono związki nieformalne, które bywały tolerowane, a niekiedy nawet wspierane przez właścicieli.
Mimo braku osobowości prawnej niewolnicy mogli wykonywać różnorodne zadania – od najcięższych prac w kopalniach i rolnictwie, po funkcje wysoko wykwalifikowane: nauczycieli, sekretarzy, medyków, kasjerów czy zarządców majątku. Niewolnicy publiczni pracowali w administracji miast, archiwach, przy budowach lub w świątyniach, mając często większą swobodę działania niż niewolnicy prywatni.
Jednym z narzędzi poszerzających praktyczną autonomię było peculium – majątek przekazywany przez właściciela w zarząd niewolnikowi. Formalnie należał do dominusa, jednak niewolnik mógł nim obracać w ramach określonych granic. Peculium umożliwiało gromadzenie środków na ewentualny wykup, a po wyzwoleniu czasem przechodziło automatycznie na własność dawnego niewolnika.
Ochrona i obowiązki właścicieli
Model prawny dopuszczał szeroką władzę właściciela, jednak z czasem wprowadzano regulacje częściowo ograniczające rozmaite nadużycia. Już w okresie cesarstwa zakazano m.in. samowolnego zabijania niewolników bez przyczyny. Cesarz Hadrian nakazał ścigać właścicieli stosujących okrucieństwo, a Antoninus Pius potwierdził, że skrajnie źle traktowany niewolnik może zostać odebrany dominusowi przez władze.
Obowiązki właściciela obejmowały m.in. zapewnienie żywności, ubrań i miejsca zamieszkania. Dbałość o zdrowie niewolników wynikała bardziej z kalkulacji ekonomicznej niż z norm etycznych – niewolnik przedstawiał wartość jako siła robocza. W większych posiadłościach często prowadzono regularne kontrole zdrowia czy badania medyczne, aby utrzymać efektywność pracy.
Instytucja wyzwolenia
Istotnym elementem systemu było wyzwolenie (manumissio). Mogło odbywać się na kilka sposobów: przez akt urzędowy, wpis do rejestru, oświadczenie właściciela przed świadkami lub zapis w testamencie. Wyzwolonemu – libertusowi – przysługiwał określony zakres praw obywatelskich, choć pozostawał w pewnych relacjach zależności wobec patrona, m.in. zobowiązany był do pewnych usług lub zachowania lojalności.
Ewolucja
W dobie republiki funkcjonowanie niewolnictwa napędzały podboje. Wielkie gospodarstwa rolne (latyfundia) szczególnie w II i I wieku p.n.e. korzystały z pracy masowych grup niewolników, często pozbawionych jakichkolwiek perspektyw. W cesarstwie, gdy ekspansja wojskowa osłabła, zmieniły się też źródła pozyskiwania niewolników, a ich liczba zaczęła stopniowo maleć. Coraz większe znaczenie miały niewole dziedziczne oraz handel w obrębie imperium.
Późnoantyczne reformy prawa oraz rozwój kolonatu – systemu, w którym chłopi zostali przywiązani do ziemi – stopniowo spłaszczały różnice między niewolą a zależnością ekonomiczną wolnych. Kolonowie nie byli niewolnikami, lecz ich mobilność i autonomia były mocno ograniczone, co sprzyjało zmianie struktury społecznej.
Niewolnictwo nie zniknęło nagle. W Cesarstwie Zachodnim przetrwało do jego upadku w V wieku, choć w późniejszych latach było już mniej rozpowszechnione. W Bizancjum funkcjonowało nadal, lecz w coraz bardziej marginalnej formie i w zmienionych warunkach gospodarczych. Dopiero średniowiecze stopniowo wypierało niewolnictwo na rzecz poddaństwa, choć nie była to prosta kontynuacja rzymskich wzorców.
Instytucja niewolnictwa w Rzymie była zatem rozbudowana, wielowarstwowa i znacząco zmieniała się na przestrzeni stuleci. Pozostając integralnym elementem gospodarki i społeczeństwa, przetrwała aż do ostatnich dni obu części imperium, pozostawiając trwały wpływ na późniejsze systemy zależności i prawo europejskie.