Brygada Świętokrzyska została sformowana 11 sierpnia 1944 roku w majątku Ladocin. Dowódcą formacji został płk Antoni Szacki, pseudonim „Dąbrowski” i „Bohun”. Brygada była częścią Narodowych Sił Zbrojnych – Związku Jaszczurczego, czyli tej części NSZ, która nie podporządkowała się włączeniu do Armii Krajowej. Początkowo Brygada prowadziła działania przeciwko Niemcom. Miały one przede wszystkim charakter obronny. Zadaniem, jakie postawiła przed sobą Brygada, była obrona ludności cywilnej przed represjami.

Nikomu się nie kłaniali

Żołnierze Brygady Świętokrzyskiej stoczyli liczne walki z różnymi oddziałami wroga, m.in. Wehrmachtem, w tym z Luftwaffe, ukraińskim Schutzmannschaft i turkiestańskim Ostlegionen. Ludzie Szackiego walczyli także w bitwach, w których niemieckie oddziały wspierane były przez pociąg pancerny. Brygada Świętokrzyska niejednokrotnie ścierała się także z komunistyczną partyzantką. Jak podkreśla Instytut Pamięci Narodowej: „W historii działań Brygady Świętokrzyskiej NSZ nieznany jest ani jeden przypadek dokonania przez jej jednostki zabójstwa obywateli polskich żydowskiego pochodzenia ze względu na pochodzenie etniczne. Należy zaznaczyć również, iż w szeregach tej formacji służyli Polacy żydowskiego pochodzenia”. (cyt. za: https://ipn.gov.pl/pl/aktualnosci/97005,75-rocznica-wyzwolenia-przez-Zolnierzy-Brygady-Swietokrzyskiej-Narodowych-Sil-Zb.html)

W styczniu 1945 roku, kiedy ze wschodu zbliżała się sowiecka ofensywa, dowództwo Brygady Świętokrzyskiej zdecydowało o przedostaniu się na Zachód, chcąc zachować jednostkę w całości, gotową do podjęcia działań zbrojnych w wyznaczonym przez naczelne dowództwo miejscu.

Brygada Świętokrzyska, chcąc wydostać się z okupowanej Polski, musiała przejść przez tereny nadal kontrolowane przez Niemców. Dochodziło wówczas do sporadycznych kontaktów z niemieckim dowództwem. To właśnie ten epizod z historii Brygady wywołuje wciąż najwięcej dyskusji. Część historyków wskazuje, że Brygada współpracowała, a nawet kolaborowała z Niemcami, lecz inni wskazują, że kontakty te miały ograniczony, taktyczny charakter i były konieczne, aby Brygada wydostała się z terenu Polski na Zachód, gdzie operowały oddziały Wojska Polskiego.

Dowództwo Brygady nigdy nie zgodziło się na podporządkowanie swojej jednostki Niemcom, a także nigdy nie oddali Niemcom broni. Zarówno Brygada, jak Niemcy mieli wspólnego wroga – Sowietów. Niemcy mogli myśleć, że rozgrywają polski oddział według swoich potrzeb, kierując jego uwagę na komunistyczną partyzantkę. Dowódca Brygady rozgrywał tę kwestię podobnie, co ostatecznie pozwoliło żołnierzom dotrzeć do Czech, gdzie pozostawiono ich samych sobie.

W Czechach Brygada nawiązała kontakt z czechosłowackim podziemiem, a także wysłała emisariuszy do Naczelnego Wodza i wojsk alianckich.

Brygada Świętokrzyska, będąc na terenie Czech, 5 maja 1945 roku, wyzwoliła niemiecki obóz koncentracyjny dla kobiet w Holiszowie. Polacy uratowali tysiąc kobiet (głównie Węgierek), w tym 280 Żydówek, które miały zostać spalone żywcem. Brygada Szackiego to jedyna polska formacja, która samodzielnie wyzwoliła niemiecki obóz koncentracyjny.*

Po tej akcji, Brygada nawiązała kontakt z 3. Armią Amerykańską generała Pattona. Amerykański kontrwywiad, mając już pewne informacje o oddziale, sprawdził Polaków pod względem ewentualnej kolaboracji z Niemcami, po czym uznał, że tego typu współpraca nie miała miejsca, a tym samym uznała Brygadę za jednostkę aliancką.

Po wojnie Związek Sowiecki domagał się wydania Polaków walczących w Brygadzie Świętokrzyskiej, lecz Amerykanie, nie chcąc spełnić tego żądania, rozwiązali oddział, a służący dotąd w niej żołnierze trafili do Kompanii Wartowniczych, które wspomagały wojska amerykańskie w jej strefie okupacyjnej na terenie Niemiec.

Płk Antoni Szacki zamieszkał we Francji, a ostatecznie w Stanach Zjednoczonych. W latach 50. Sowieci podjęli próbę jego porwania i wywiezienia do ZSRS, lecz akcja nie powiodła się. Szacki zmarł w roku 1992 w Costa Mesa w Kalifornii.

* Częściowo opuszczony przez Niemców obóz KL Warschau (Gęsiówka), gdzie znajdowało się jeszcze kilkuset więźniów, wyzwolili też powstańcy podczas Powstania Warszawskiego.

Czytaj też:
Jedyna taka akcja w czasie wojny. Powstańcy dokonali niemożliwegoCzytaj też:
Życie poświęciła innym, a zrobiono z niej antysemitę. Ciosów nie szczędzili też rodacyCzytaj też:
Odkrycie w Palmirach. Znaleziono kolejne ofiary niemieckich zbrodni