Bulla gnieźnieńska została wydana 7 lipca 1136 roku w Pizie. Dzięki temu dokumentowi państwo polskie zyskało dużo większą niezależność.

Większa niezależność

Struktury kościelne w Polsce rozwijały się od 966 roku, czyli od chwili przyjęcia chrztu przez księcia Polan, Mieszka I. W 968 roku utworzono w Poznaniu biskupstwo misyjne. Ten rodzaj biskupstwa charakteryzował się tym, że organizowano je w miejscu, gdzie nie istniały jeszcze „oficjalne” struktury kościelne. Zostały one sformalizowane w roku 1000. Utworzono wówczas arcybiskupstwo w Gnieźnie oraz biskupstwa w Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie.

W kolejnych latach państwo polskie przez większość czasu znajdowało się „na celowniku” państwa niemieckiego. Cesarstwo próbowało podporządkować sobie twór państwowy, jaki wyrósł za jego wschodnią granicą. Próby te udawały się Niemcom ze zmiennym szczęściem; Polska nie pozwoliła na uzależnienie swoich ziem. Udane dla Polaków walki z Niemcami prowadził już Mieszko I, a po nim Bolesław Chrobry czy, sporo później, Bolesław Krzywousty.

„Aktywna polityka Bolesława Krzywoustego na Pomorzu była nieprzychylnie odbierana w Magdeburgu, roszczącym sobie pretensje do zwierzchności kościelnej nad ziemiami pomorskimi. Akcje chrystianizacyjne przeprowadzone pod auspicjami Krzywoustego, m.in. przez Ottona z Bambergu, doprowadziły do odnowienia w 1124/1125 biskupstwa w Kruszwicy. Norbert z Xanten, który w 1129 objął godność arcybiskupią w Magdeburgu, uważał dotychczasowe sukcesy polskich misji za realne zagrożenie dla interesów jego metropolii. Podjął więc starania o uzyskanie protektoratu, najpierw nad biskupstwem w Poznaniu (1131 r.), a następnie nad całą polską prowincją kościelną, podważając tym samym prawa arcybiskupstwa w Gnieźnie”. – czytamy na stronie Muzeum Historii Polski.

Za panowania Krzywoustego Polska opowiedziała się za wyborem na stolicę Piotrową Anakleta II, którego uznano za antypapieża. Niemcy postanowili wykorzystać postawę Polaków przeciwko nim samym. Szczególnie aktywny na tym polu był biskup Magdeburga, Norbert z Xanten, który próbował wówczas wymusić na papieżu Innocentym II wydanie dokumentu, na mocy którego mógłby przejąć kontrolę nad polskim Kościołem (Norbert przedstawił wówczas papieżowi sfałszowane akta mające potwierdzać, że biskupstwo misyjne w Poznaniu było zależne od Magdeburga). Innocenty II w 1131 roku wydał dokument, na którym zależało Norbertowi. Szczęśliwie dla Polski akt ten nie wszedł w życie, lecz niemieccy biskupi nie przestali dążyć do obranego wcześniej celu. Dwa lata później dopięli swego – papież w bulli „Sacrosancta Romana” uznał, że polski Kościół jest formalnie podporządkowany biskupowi Magdeburga.

W 1134 roku zmarł biskup Norbert. Tę okoliczność wykorzystał Bolesław Krzywousty i polscy hierarchowie (m.in. arcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina), którzy zaczęli forsować w Rzymie zmianę decyzji papieża. W końcu, 7 lipca 1136 roku, papież Innocenty II wydał bullę „Ex commisso nobis a Deo”. Dzięki temu aktowi polskie struktury kościelne zyskiwały niezależność wobec Magdeburga. Wcześniej, w czasie synodu w Pizie w 1135 roku, unieważniono bullę z 1133 roku wynegocjowaną przez Norberta.

Wartość językowa i historyczna

Bulla gnieźnieńska ma nie tylko wartość historyczną (jest świetnym źródłem do poznania relacji społecznych w Polsce w czasach rozkwitu średniowiecza), ale posiada także ogromne znaczenie jako zabytek literatury. W dokumencie wymienionych zostało około 410 nazw osobowych oraz nazw miejscowości w języku polskim (sama bulla spisana została po łacinie). Zdaniem badaczy dokument ma ogromną wartość językową. Jest świetnym przykładem, jak wyglądały początki polskiej ortografii i w jaki sposób kształtowało się polskie słowotwórstwo

Bulla przechowywana jest obecnie w archiwum kapitulnym w Gnieźnie. Nie wiemy do końca, czy zachowany dokument to oryginał sporządzony w Pizie w 1136 roku. Być może jest to kopia oryginalnego dokumentu, która została sporządzona przez kogoś, kto musiał być zaznajomiony z pismem pierwotnym.

Treść bulli gnieźnieńskiej

„Innocenty biskup sługa sług bożych, do czcigodnego brata Jakuba arcybiskupa gnieźnieńskiego i jego sukcesorów i następców kanonicznych na wieczną rzeczy pamiątkę.

Uważamy, że winni jesteśmy wdzięczność wszystkim wiernym za przyczyną nałożonego na nas przez Boga urzędu apostolskiego, a ponieważ uważa się, że Królestwo Polskie leży w najdalszych stronach świata, tym bardziej skłania nas to do zwrócenia baczniejszej na nie uwagi i powierzenia opiece i ochronie naszej apostolskiej powagi. Zaiste godne jest, abyśmy my, którym powierzono ster kościołów, czuwali nieustannie nad ich wolnością i nie wdawali się w spory występnych ludzi ale nad czymkolwiek z dóbr i własności, co zachowało wartość od czasu, gdy było opuszczone przejmujemy pieczę dla ich pożytku.

I dlatego czcigodny bracie Jakubie, łaskawie przychylając się do twoich skarg, kościół Gnieźnieński, na czele którego za sprawą Boga stoisz, mocą przywileju Stolicy apostolskiej umacniamy, stanowiąc by jakiekolwiek nieruchomości i dobra rzeczony kościół kanonicznie posiada lub w przyszłości we właściwy sposób będzie mógł posiąść, służyły tobie i twoim następcom trwałe i nieuszczuplone. Na potwierdzenie czego przywieszamy odciśnięte nasze własne imiona.

Z Gniezna (Gnezden), z Ostrowia Lednickiego (Ostrov), z Łekna (Lecna), z Nakła (Nakel) aż do rzeki Płytnicy (Plitviza), z Lądu (Landa), z Kalisza (Calis), z Czestramia (Chezram), z Rudy (Ruda) pełny wymiar dziesięciny rocznej z miodu, żelaza, karczem, opłat sądowych, skrórek kuny, lisa i świni i cła w wyżej wymienionym mieście, jak też za przejazd przez miasto i wszystkie okoliczne wymienione kasztelanie. Tak samo prowincja Żnin (Znein) z dziesięcinami, targiem, z jeziorami i z całym sądownictwem świeckim, jakim cieszy się to miasto, Grochowiska (Grochovisca) ze swoimi właścicielami Dziurzewic (Dureviz), Radzięta (Radenta), Mysłak (Mislac), Sirak(Sirac); Biskupin (Stari Biscupici) z właścicielami: Stawosz (Navos), Rus (Ruz), Suł (Sul), Białowąs (Balovanz), Witosza (Vitossa), Pęcisz (Pantis), Smarsk (Zmarsc), Miłoch (Miloch), Kraik (Craic), Niegłos (Negloz), Koniusz (Conus), Dał (Dal), Marłek (Marsec), Krzyż (Ciz), Fozdziech (Posbech), Redzięta (Redanta), Smogorz (Zmogor), Domk (Domc), Dzigoma (Digoma), Kobyłka (Gobilca), Parzech (Parech), Kłobuczek (Clobuchec), Pępik (Pampic), Kędzierza (Candera), Gomor (Comor), Zdomir (Sdomit), Będzieciech (Pandetech), z których niektórzy przebywają w Zagorzynie (Zagorin).

Czaple z tymi: Krzos (Ocroz), Smarz (Smars), Czyrzniela (Cyrnela), Zdziewuj (Zdevy), Sułek (Sulec), Miłochat (Milochat), Chrap, Dłotla (Dlotla), Taisz (Tais), Goły (Goli), Siedlon (Sedlon), Kościoł (Costol), Milich, Lederg, Sulirad (Sulirat), Puka (Puca). Również Żyrdnicy (Syrdnici) z tymi posiadaczami: Karna (Carna), Dobek (Dobec), Milej (Miley'), Snowid (Snovid), Targosza (Targossa), Cirzpisz (Tyrpis), Mieszek (Mesec), Męcina (Mantina'), Łowęta (Lovanta). Również Podolin z tymi: Śwircz (Svircs), Borzęta (Boranta), Kuraszek (Curassec), Żelistryj (Selistriy), Redek (Redec). Również Opole z tymi: Chotan, Sulisław (Sulizlav), Milej (Miley), Dobrosz (Dobros), Wszebąd (Vssebant), Wyszyma (Vissima), Radociech (Radotech), Kożuszek (Cosussec), Żuk (Suc), Nadziej (Nadey), Miłosz (Miloz), Wolisz (Volis), Dwiżen (Dvisen), Krostawiec (Crostavez), Goły (Goli), Krost (Crost), Kusza (Cussa), Domaszka (Domasca), Radosz (Rados), Siostroch (Sostroch), Niecuł (Nessul), Cieplesz (Teples), Milej (Miley), Milaczek (Milachec) i Mogilec, Sobąta (Sobanta), Niemirzyc (Nemiris). Również w Wiosce Strzelców: Gołek (Golec) wraz ze swymi towarzyszami. Również Dochunów z tymi: Zach, Ożar (Osar), Dalost, Szyman (Siman).

(…)

Również Gorzyce(...) Karniesz ("Carnes"), Powoz ("Povoz"), Bielina ("Belina"), Rzeczk("Reck"), Milik("Milic"), Nieznawuj ("Nesnavy"), Budza("Buza"), Milej("Miley"). Również Dochunów z tymi: Trup, Gorzesz("Gores"), Dobrzyna("Dobrina"), Kreszczon ("Crston"), Niegłos ("Negloz"), Drogomysł ("Drogomizl"), Pęcisz ("Pantis"), Guzię ("Guze"), Lucha, Milej ("Miley"), Dziewiętlic ("Deventliz"). Bezkorzyść("Bezkorist") z posiadaczami: Brodek/Brodziec ("Brodec"), Chudz ("Chuz"), Chropek/Chropiec ("Chropec"), Bliz("Blis"), Nadas("Nadasz"), Radość("Radost"), Broda Również Wioska Rybaków("Villa Piscatorum") z tymi: Wszemir("Vsemir"), Mirzęta ("Miranta"), Plastk ("Plastc), Wszemir("Vsemir"), Grucha ("Grucha"), Niemir("Nemir"), Cyk("Cik"), Piela("Pella"), Krysan("Crisan"), Bogdan, Kars ("Carz"), Prussota("Prussota"), Piotr("Potr"), Zdzięto("Sdanto"), Piskorz ("Piscor"); Gomoła ("Gomola"), Blizuta, Sulidziad ("Sulidat"), Sulisz ("Sulis"), Czeczerz ("Cecer"), Radosz("Rados"), Wrocisz ("Vrotis"), Godziesz("Godes"), Ninomysł("Ninomizl"), Dał("Dal"), Domasuł("Domazul"), Dobrosiodł("Dobrozodl"), Żyroch("Ziroch"), Głowka("Glovca"), Żyrosław("Sirozlav"). Również ("Vruti") z tymi: Cieszymysł("Cessimizl"), Brodzik("Brodic"), Zmars("Zmars"), God, Cieszymysł("Cessimizl"), Bliżyna("Blizina"), Tęgomir("Tangomir"), Siedlęta("Zedlanta"), Miłowit("Milovit"), Przeczart/Przekart("Precard"), Trzebna("Trebna"), Golesz ("Goles") i Dalczyk("Dalchic").

Także Wilczaków("Vilchecov") z jego posiadaczami: Żyroch/Siroch("Ziroch"), Unieniesł("Vnenisl"), Strzesz("Stres"), Chropek/Chropiec("Chropec"), Unka("Unca"), Gościna("Gostina"), Parchynia("Parchina"), Synoch("Sinoch"), Uniewit("Vnevit")

Również Białowieszycy("Balovesici") z tymi: Radość ("Radost"), Dobromysł("Dobromisl"), Kiszan("Cisan"). Chełst("Chelzt"), Jeż("Jes"), Niewstrop("Nevstrop"), Radzk("Razc"), Czajęta/Chajęta("Chaianta"), Redzk/Rzezk("Rezc"), Zdziewuj("Sdevy"), Sarbinowic("Zarbinoviz"), Miłowan("Milovan"), Siodłc("Sodlc"), Nieznawuj("Neznavy"), Sulik("Sulic"), Kwaska("Quasca").

Również ("Lestniz") z tymi: Miłowuj("Milovy"), Przybysza("Pibissa"), Wilczęta("Vilchanta"), Maliszka/Małyszka("Malisca"), Kruszk("Crusc"), Bachorza("Bachora"), Cyg, Białosza("Balossa"), Wszesiodł("Vssezodl"), Jeż("Jes"), Trzebiemysł("Trebemisl"), Wilkan/Wilczan("Vilcan"), Domaj("Domay"), Gań("Gan"), Niemoj("Nemoy"), Kreszczon("Crston").. Również Chomętowo("Chomantovo") z tymi: Sulichna("Sulichna"), Myślim("Mislim"), Suchorza("Suchora"), Małozimic("Malozimiz"), Sidło/Szydło("Sidlo"), Jezior("Jezor"), Byczek("Bichek"), Redzionk("Redonc").

Również ("Silche") z tymi: Żyłka/Szyłka/Siłka("Silca"), Miłowan("Milovan"), Niesuł("Nezul"), Radzięta("Radeta"), Ciechuta/Dechuta("Techuta"), Sypień("Zippen"), Krzepk("Crepc"), Smił("Zmil"), Rzedosz("Redos"), Lestnica("Lestniza"), Uniemysł("Vnemizl"), Gęba("Gamba"), Bogumił("Bogumil")

Również Sadowo (Sodovo) z tymi: Stanoch, Pizla (Pisla), Boruch, Wojan (Voian), Dargorad, Radost, którego pierworodnym (synem) jest Rpisz (Rpis), Niezda (Nesda), Wilkosz (Vilcos), Żerzucha (Serucha), Blizohc, Radosz (Rados), Radosz (Rados), Rusowic (Ruzoviz)

(…)

Również wsi arcybiskupich koło Sieradza (Zeraz): Sędziejewic (Zandeievici), Parzna (Parno), Kluczycy (Cluchici), Kobierzycka (Coberichezco), Gębicy (Gambiza'), Jarocicy (Iarotici), Maniny, te wszystkie razem z ich posiadaczami.

(…)

Również z grodów Sieradza (Zeraz), Spicymierza (Spitimir), Małogoszczy (Malogost), Rozprzy (Rospra), Łęczycy (Lunciz), Wojborza (Wolborza?) (Voibor), Żarnowa (Sarnov), Skrzyna (Skrin) pełne dziesięciny ze zboża, miodu, żelaza, skórek lisich i kunich, z opłat, z karczm, z cła pobieranego zarówno w grodach jaki i w przyległych do nich miejscowościach na wszystkich przejściach.

(…)

obowiązek koniuchów ci pełnią: Gościwuj (Gostivvy), Wojuta (Voiuta), Niezamysł (Nezamizl) z trzema braćmi, Goszczon (Goston), Dziadk (Datk), Radost, Mękosza (Mancossa), Nadziej (Nadey), Mozuta. Łagiewnikami zaś ci są: Krzyżan (Crisan) i Sobik (Subic) z braćmi, Bolech z braćmi. Chłopami zaś są: Modlęta (Modlenta), Smogorz (Smogor), Gniewosz (Gnevos) z braćmi, Ćmina (Tmina) z bratem, Piskla (Piscla), Maruszk (Maruzc), Sędziej (Zandey), Domawuj (Domavy), Cikarzewic (Tycareviz), Smogorz (Smogor), Witosz (Vitos), Russota z synami i braćmi

(…)

Ci zaś są cieślami: Wrzeszcz (Vrest), Cis (Tys), Dułgota (Dulgota), Doman, Golian, Gośćmi zaś ci są: Połk (Polc), Pokaj (Pocay), Cieszęta (Tessanta), Łazina (Lazina), Smarz (Smars), Złymysł (Slimisl), Uściech (Vstech), Męcisz (Mantis), Godzina (Godina), Pęcień (Panten), Czyrzniech (Cirnech), Modic, Goszczon (Goston), Dobiesz (Dobes) z synami, Miłosz (Milos), Kwasek (Cuassec). Rycerzami także ci są: Soba (Zoba), Stoigniew (Stoygnev), Żegost (Segost), Męcisz (Mantis).

(…)

Jeśliby zaś ktokolwiek pokusił się wystąpić zuchwale przeciwko temu postanowieniu naszemu, niech będzie wyklęty, zaś zachowujący je niech dostąpią łaski Boga wszechmogącego i jego apostołów Piotra i Pawła. Amen. †Ja Innocenty, biskup kościoła katolickiego, podpisuję †Ja Gerard, kardynał-prezbiter kościoła tytularnego Świętego Krzyża, podpisuję †Ja Anzelm, kardynał-prezbiter, podpisuję †Ja Łukasz, kardynał-prezbiter kościoła tytularnego świętych Jana i Pawła, podpisuję †Ja Marcin, kardynał-prezbiter, podpisuję †Ja Grzegorz, kardynał-prezbiter kościoła tytularnego świętej Pryscylli, podpisuję †Ja Grzegorz, kardynał-diakon kościoła świętych Sergiusza i Bachusa, podpisuję †Ja Hubald, kardynał-diakon kościoła Matki Boskiej na Drodze Latyńskiej, podpisuję †Ja Wassal, kardynał-diakon kościoła świętego Eustachego, podpisuję †Ja Chryzogon, kardynał-diakon kościoła Matki Boskiej w Portyku, podpisuję †Ja Wilhelm, biskup Palestriny, podpisuję †Ja Gwidon, biskup Tivoli, podpisuję

Dane w Pizie ręką Ajmeryka, kardynała-diakona i kanclerza Świętego Kościoła Rzymskiego, w nony lipcowe, indykcji czternastej, roku od Wcielenia Pańskiego 1136, w siódmym roku pontyfikatu papieża Innocentego II”.

Tłumaczenie z łaciny na licencji CC BY-SA 3.0 (www.wikisource.org)

Czytaj też:
Święty Walenty. Patron osób chorych psychicznie i zakochanych. Co o nim wiemy?Czytaj też:
Zjazd w Kwedlinburgu. Skąd Mieszko I wziął wielbłąda?Czytaj też:
Historia Objawień Maryjnych. Od Rue du Bac do Balasar