Polska, na tle Europy, była pionierem (czy, jak woli to nazywać nasz redakcyjny kolega Rafał Ziemkiewicz, trendsetterem narodów) w wielu kwestiach, lecz za jedną z najbardziej kluczowych należy uznać wolność religijną. Już w pierwszych wiekach istnienia państwa polskiego wyznawcy różnych religii cieszyli się na ziemiach polskich swobodami, których na próżno szukaliby w państwach ościennych. Schronienie znaleźli u nas Żydzi, a nawet heretycy wyznający różne „odłamy” chrześcijaństwa (np. arianie).

Szczególną, względem Starego Kontynentu, opieką państwo polskie otoczyło Żydów. To im poświęcono dokument zwany statutem kaliskim, który regulował ich prawa, obowiązki i przywileje. Statut kaliski wydany został w 1264 roku, a więc w czasach, kiedy o jakiejkolwiek tolerancji wobec Żydów nie było na ogół mowy.

Przyjęcie statutu kaliskiego

Żydzi zaczęli osiedlać się w Polsce pod koniec XI wieku. Pierwsi Żydzi przybyli do Polski prawdopodobnie z Czech, gdzie w tym czasie dochodziło do pogromów.

Żydzi w Polsce zajmowali się głównie handlem, w tym handlem niewolnikami (niewolnictwo w całej Europie nie było wówczas niczym niezwykłym). Niewolnikami handlował być może również Ibrahim ibn Jakub, który jako pierwszy pozostawił pisemny opis państwa Piastów. Oprócz handlu, Żydzi zajmowali się biciem monet (mincerstwem) oraz lichwą, czyli udzielaniem pożyczek – zadłużali się u nich nawet najbardziej prominentni rycerze, możni, a także książęta i królowie.

Pierwszy dokument regulujący sytuację Żydów na ziemiach polskich został wydany w Kaliszu 16 sierpnia 1264 roku przez księcia Bolesława Pobożnego. Do historii przeszedł on jako statut kaliski. Gwarantował on Żydom m.in. powołanie sądów żydowskich oraz osobnych sądów dla spraw, w których brali udział zarówno żydzi, jak i chrześcijanie. Ponadto, zapewniał Żydom wolność osobistą i bezpieczeństwo, w tym to swobodę wyznania, podróżowania, wyboru zawodu i handlu, a także pozwalał na swobodne obchodzenie swoich świąt, a także zakazywał mówienia o Żydach fałszywych plotek (jak np. używanie krwi chrześcijańskiej).

Prawa w nim zapisane potwierdzili później także kolejni władcy. Kazimierz Wielki aż trzykrotnie: w 1334, 1364 i 1367 roku. Wtedy też statut został rozszerzony na całą Koronę Królestwa Polskiego. Później statut kaliski zatwierdził Kazimierz Jagiellończyk w roku 1453 oraz Zygmunt Stary w 1539 roku. Ogłoszony został on drukiem w Statucie Łaskiego w 1506 roku.

Obok przywilejów, od czasu króla Kazimierza Wielkiego – który znany jest zresztą jako najbardziej „prożydowski”, głównie poprzez swój związek z półlegendarną Żydówką Esterą – nałożone zostały na Żydów różne ograniczenia.

Żydzi nie mogli np. udzielać pożyczek na procent wyższy, niż ustalony przez władcę (był to 1 grosz od grzywny tygodniowo w Wielkopolsce i pół grosza od grzywny w Małopolsce; grzywna wynosiła 48 groszy). W Krakowie mogła działać ponadto tylko ograniczona liczba rzeźników i nie mogli oni sprzedawać mięsa chrześcijanom – o to zabiegali bogatsi mieszkańcy stolicy, którzy obawiali się monopolu Żydów w tej gałęzi handlu). Nie były to jednak zbyt uciążliwe ograniczenia.

W Polsce, choć Żydzi niekiedy nie kojarzyli się zbyt dobrze (bogacili się przecież na lichwie), nie dochodziło do pogromów. W Polsce zdarzały się wystąpienia antyżydowskie, lecz miały one podłoże ekonomiczne, gdyż mieszczanie nieustannie rywalizowali z Żydami o monopol na handel pewnymi towarami. Nigdy jednak wystąpienia nie miały charakteru masowego i nigdy nie doszło do wypędzenia Żydów z Królestwa Polskiego. To Żydzi z innych europejskich krajów przybywali właśnie do Polski, gdzie chroniły ich prawa ustanowione już w roku 1264 w statucie kaliskim.

Statut kaliski – treść

1. Kiedy jest sprawa przeciwko Żydowi, nie może przeciw niemu świadczyć chrześcijanin sam, lecz razem z innym Żydem.

2. Kiedy chrześcijanin pozywa na Żyda o zastaw, Żyd zaś utrzymuje, że żadnego nie wziął, wtedy Żyd przysięgą się uwolni.

3. Kiedy chrześcijanin utrzymuje, że na zastaw od Żyda mniej pieniędzy otrzymał, aniżeli Żyd teraz żąda, Żyd przysięgą dowód złoży.

4. Kiedy Żyd, nie mając świadków, utrzymuje, że chrześcijanin zastaw wypożyczył, chrześcijanin się odprzysięże.

5. Prócz rzeczy kościelnych i krwią zabarwionych wolno Żydom wszystko brać w zastaw.

6. A gdyby zastaw jaki był kradziony, Żyd się odprzysięże, że o kradzieży nie wiedział, a chrześcijanin winien mu kapitał na zastaw ten wypożyczony z procentem zapłacić.

7. Kiedy zastaw chrześcijanina przez ogień lub kradzież u Żyda zginie, Żyd od nalegającego chrześcijanina przysięgą się uwolni.

8. Żydzi w sporach swoich (tj. między sobą) wyłączeni są spod sądów miejskich; zostają pod opieką króla lub wojewody.

9. Za zranienie Żyda słuszna kara i koszta kuracji.

10. Za zabicie Żyda słuszna kara i konfiskata majątku.

11. Za uderzenie Żyda kara zwyczajna w kraju.

12. Żydzi ceł większych od mieszczan nie płacą.

13. Od przewożonych zmarłych nic nie płacą.

14. Chrześcijanin niszczący cmentarz oprócz kary zwyczajnej majątek traci.

15. Rzucający kamieniem na szkołę Żydowską odda wojewodzie dwa funty pieprzu.

16. Gdy Żyd u swojego sędziego ulegnie karze, która się „wandel” nazywa, zapłaci mu funt pieprzu. (Wandel – wina pieniężna.)

17. Gdy Żyd raz i drugi od swego sędziego zapozwany, nie stawi się, zapłaci karę zwyczajną, gdy się trzeci raz nie stawi, zapłaci karę stosunkowo wyższą.

18. Za zranienie Żyda Żyd płaci karę zwyczajną.

19. Przysięga na dziesięć przykazań nie powinna być Żydowi naznaczoną, tylko o wartość przechodzącą szacunek 50 grzywien srebra, a w mniejszych rzeczach przed szkołą przysięgać będzie.

20. Gdyby dowodów nie było, kto zabił Żyda, my Żydom damy przeciw podejrzanym prawną opiekę.

21. Za gwałt na Żydzie wyrządzony, chrześcijanin będzie karany podług prawa ziemskiego.

22. Sędzia Żydowski żadnej sprawy przed sąd nie wytoczy, jeżeli do tego przez skargę strony spowodowany nie będzie.

23. Gdy chrześcijanin odbierze dany Żydowi zastaw, a procentu nie zapłaci w ciągu miesiąca, przybywa procent od procentu.

24. U Żyda nikt na kwaterze być nie ma.

25. Nie wolno jest Żydom wypożyczać pieniądze na dobra nieruchome.

26. Odwodzenie dziecka Żydowskiego, jako kradzież uważane będzie.

27. Zastaw gdy rok i dzień u Żyda pozostaje, staje się jego własnością.

28. W dnie świąt swoich Żydzi nie mogą być przymuszani do oddawania zastawu.

29. Zastawy od nich gwałtem biorący ściągnie na siebie karę.

30. Nie wolno Żydów oskarżać o używanie krwi chrześcijańskiej.

31. Występki Żydów w ich szkołach sądzone być mają.

32. W jakiej monecie Żyd pożyczał, w takiej żądać może oddania długu z należnym procentem.

33. Konie Żydzi w zastaw tylko we dnie brać mogą.

34. Mincarzom nie wolno chwytać Żydów pod pretekstem, że fałszują pieniądze.

35. W gwałcie nocnym sąsiedzi Żydowi pomoc dać winni pod karą 30 szelągów.

36. Wolno jest Żydom wszystkie towary kupować, chleba i innych żywności dotykać się.

Czytaj też:
Elżbieta Bonifacja. Wyczekiwane dziecko Jadwigi i JagiełłyCzytaj też:
Kazimierz Jagiellończyk. Najskuteczniejszy z polskich monarchów?Czytaj też:
Dyplomatyczna batalia na szczycie. Co dał Polsce zjazd w Wyszehradzie?