Jakub Ostromęcki
Film „300” atakowało mocno urozmaicone gremium, złożone z irańskich deputowanych, amerykańskich feministek oraz znawców historii starożytnej. Holywoodzkich spartiatów za wzór stawiała zaś sobie grupa równie pstrokata – od amerykańskich miłośników broni przez europejskich narodowców do robotniczo-chłopskiego aktywu Janukowycza z okresu ukraińskiego Majdanu. „300” nie jest filmem w pełni historycznym. Nie miał takiego zamiaru reżyser (Zack Snyder), ekranizując komiks Franka Millera, który w najważniejszych wątkach jedynie próbuje nawiązać do prawdziwych wydarzeń. Mimo to wielu ulega pokusie traktowania go jako źródło wiedzy historycznej. W Iranie film został zakazany.
Termopile a prawa kobiet
Do Sparty przybywa perski herold, oświadczając wszem wobec, że Król Królów żąda „ziemi i wody” na znak poddaństwa. Zaczyna negocjować z Leonidasem, w co włącza się Gorgo, żona spartańskiego króla. „Dlaczego ta kobieta myśli, że ma prawo mówić razem z mężczyznami?” – pyta poseł. „Bo tylko Spartanki wydają na świat prawdziwych mężczyzn” – hardo oddpowiada Gorgo. Riposta tak cięta, że Pers powinien w tym momencie czmychnąć niczym zdziczały kot przyłapany na kradzieży odpadków z pańskiego stołu. Negocjacje były zresztą krótkie – herold skończył na dnie głębokiej jak Hades studni, na skutek potężnego leonidasowego front kicka. Zanim jednak król ukatrupił przybysza, rycząc słynne: „This is Sparta!”, spojrzał pytająco na żonę. Ta skinęła głową na znak aprobaty. Czy spartańska kobieta mogła poczynać sobie ze śmiałością godną raczej jakiejś poczochranej celtyckiej władczyni?
Sprawa jest dość złożona. Historyk Iza Bieżuńska-Małowist stwierdza: „Do praw politycznych czynnych i biernych kobiety greckie przez cały okres klasyczny dostępu nie uzyskały”. „Mocnym związkom środowiskowym swojego męża przeciwstawiała raczej swoją samotność”. Kobieta w greckiej polis nie mogła samodzielnie podejmować postępowania prawnego, występować wobec władz czy sądów. Nie wolno jej było zdradzać męża (o wierności mężów nic nam nie wiadomo). Musiała pozostawać pod opieką ojca, męża, brata, którzy byli jej reprezentantami w urzędach. Była przedmiotem, a nie podmiotem zaręczyn. Co jej wolno? Być kapłanką (były kulty czysto kobiece), odprawiać misteria eleuzyńskie na równi z mężczyznami, bywać na przedstawieniach teatralnych (ale tylko w niektórych polis), zarządzać służbą, otrzymywać dary i spadki. Jak ugrać coś więcej? Mówiąc językiem współczesnym – wykorzystywać tzw. kompetencje miękkie: osobowość, uzdolnienia.
W Sparcie sprawy wyglądały nieco inaczej. Chłopcy od siódmego roku życia przebywali w koszarach. 30-latkowie mieli już własne rodziny i domy, ale i tak wciąż jedli oraz bawili się w andreionie – w gronie kumpli z oddziału, a nie z żoną. Tam też toczyło się życie polityczne. Całość prowadzenia gospodarstwa domowego spadała więc na Spartanki. Mogły one prowadzić działalność gospodarczą (kupować ziemię). Nic też nie wiadomo o opiekunach kobiet w Sparcie. Plutarch dodaje: „Lacedemończycy zawsze chętnie słuchają rady swych żon i pozwalają im o wiele więcej mieszać się do spraw publicznych niż sobie samym do spraw domowych. Poza tym w rękach kobiet była też wówczas większa część wszelkiej własności w Sparcie”. Te bardziej „wyemancypowane” Spartanki pojawiają się jednakowoż 200 lat po Termopilach i nawet matki oraz babki królów działają zakulisowo: przekupując, zatrudniając, wynajmując. Niepodobna, aby przyjmowały obce poselstwa czy przemawiały na zgromadzeniach. Nina Gładziuk, autorka pracy „Omphalos. Płeć jako problem filozofii politycznej Greków”, puentuje: „Świat polityki greckiej okresu klasycznego był męski”. Obywatele żołnierze okresu bitwy o Termopile do swoich spraw Gorgo by nie dopuścili.
Co jednak z mizoginią perskiego posła? U Gładziuk znajdujemy interesujący fragment: „W pewnej przytoczonej przez Herodota rozmowie Greka z Persem małoazjatycki obyczaj uczestniczenia nałożnic i prawowitych małżonek w ucztach mężczyzn przeciwstawiany jest helleńskiemu obyczajowi osobnego jedzenia i przebywania obu płci”. W imperium perskim kobiety zostawały często brygadzistkami przy wielkich robotach publicznych. Nie był to jednak kraj o jakimś szczególnym równouprawnieniu: „Jesteś gorszy od kobiety” – brzmiała jedna z cięższych obelg wśród perskich wielmożów. Tak czy inaczej reakcja perskiego posła w filmie nazbyt przypomina tyrady zwyrodniałych imamów znane z dzisiejszych czasów.
„300” ma widownię głównie męską, stąd nie mogło zabraknąć tzw. scen. Przed wyruszeniem ku Termopilom Leonidas żegnany jest przez żonę w sposób, w jaki powinien być żegnany każdy wojownik. Czy u historycznych Spartan zbliżenie byłoby aż tak zmysłowe i śmiałe? Nikt tego dokładnie nie wie, ale można posłużyć się kilkoma przykładami z polis sąsiednich. Ateńczycy uznali za niezwykłe, gdy Perykles, wychodząc na agorę, całował żonę. Dlaczego? Otóż żona jest od tego, aby mieć z nią dzieci i opiekę na starość (Ksenofont). Wtórował mu Demostenes: „Hetery mamy dla przyjemności, konkubiny dla codziennych potrzeb ciała, żony – aby mieć legalne potomstwo i zaufane strażniczki domu”.
Czytaj też:
Pierwsza z najważniejszych bitew świata. Tak ocalona została Europa
Reżyser pominął też kilka innych szczegółów dotyczących płci w Sparcie. Wszak to Leonidas powinien mieć dłuższe włosy od swojej żony! (Spartankę po ślubie czekały dość mocne postrzyżyny). Lena Headey jak na żonę Leonidasa jest zbyt wątła. Prawdziwa Gorgo od małego uprawiała biegi, rzut dyskiem i oszczepem – miała wszak urodzić zdrowe i silne potomstwo. Szata Gorgo powinna być krótsza (słynne powiedzenie o Spartankach jako „odsłaniających uda”). W filmie pokazano kilka szokujących dziś zwyczajów – reżyser pominął jednak zapasy nagich dziewcząt, które władze organizowały od czasu do czasu, chcąc zachęcić młodych obywateli żołnierzy do wzięcia sobie jak najszybciej żony.
300 przeciw 70 milionom
„300” był w Iranie zakazany, trafił więc do obiegu podziemnego. Mimo to kraj zawrzał. „Hollywood wypowiada wojnę Irańczykom” – ogłosiła wkrótce po premierze filmu poczytna irańska gazeta „Ayande-No”. Czytamy w niej: „Film ukazuje Irańczyków jako pozbawione kultury demony, które myślą tylko o najeżdżaniu innych narodów i zabijaniu ludzi”. Dziennikarzom wtórowali teherańscy politycy. Javad Shamghadri, doradca Ahmadineżada (prezydent Iranu w latach 2005–2013), grzmiał: „Stany Zjednoczone starają się upokorzyć Iran, odwracając rzeczywistość historyczną. Chcą skompensować sobie swoje występki, podburzając amerykańskich żołnierzy”. Azadeh Moaveni, reporter „Time”, pisał na gorąco: „Cały Teheran jest wściekły. Gdzie się nie udałem, tam tętniło od oburzenia z powodu tego filmu”.