Cyceron. Odwieczny wróg populistów i demagogów

Cyceron był swoistym pomostem pomiędzy filozofią grecką a kultura rzymską, jednym z najważniejszym rzymskich filozofów i retorów. Jednocześnie zaciekle zwalczał ludzi takich jak Marek Antoniusz czy Juliusz Cezar, których miał wyłącznie za, jakbyśmy to dziś ujęli, pięknie mówiących populistów gotowych doprowadzić swoje państwo do upadku, byle zrealizować własne ambicje.

Młode lata Cycerona

Marek Tulliusz Cyceron urodził się w roku 106 p.n.e. w Arpinum, mieście leżącym około 100 kilometrów od Rzymu. Podobnie jak inni mieszkańcy miasta, miał obywatelstwo rzymskie. Jego rodzina od kilku pokoleń należała do elity Arpinum. Ojciec Cycerona był ekwitą, a matka pochodziła z rodu senatorskiego.

Ojciec Cycerona zadbał o wykształcenie swoich dwóch synów. Gdy Cyceron miał około 10 lat jego rodzina kupiła dom w Rzymie, gdzie ten mieszkał i uczył się. Do domu rodzinnego w Arpinum wracał jednak często, był z nim emocjonalnie mocno związany do końca życia.

Cyceron od młodych lat dużo się uczył. W wieku 16 lat rozpoczął „naukę życia publicznego” (tirocinium fori). Przysłuchiwał się rozprawom sądowym, obradom senatu, często przebywał na Forum Romanum, gdzie obserwował dysputy polityczne

Dla Rzymu był to okres rosnących wewnętrznych konfliktów. W ich centrum znalazł się m.in. Cyceron. Mając lat 17 zaciągnął się do wojska i walczył w wojnie zwanej wojną Rzymu ze sprzymierzeńcami. Kiedy w 88 roku p.n.e. w Imperium wybuchła wojna domowa pomiędzy Gajuszem Mariuszem a Lucjuszem Sullą, Cyceron zrezygnował już ze służby wojskowej. Do końca życia nie popierał żadnej wojny domowej i nie zgadzał się z dyktatorskimi zapędami niektórych polityków.

Od 88 roku p.n.e. Cyceron kontynuował naukę pod okiem sławnego prawnika Kwintusa Mucjusza Scewoli Pontifeksa. Uczył się logiki i geometrii, doskonalił znajomość greki. W 86 roku p.n.e. powstawać zaczęły pierwsze prace Cycerona: wiersze oraz tłumaczenia. Dwa lata później powstały „Libri rhetorici” („Księgi retoryczne“, zwane też „O inwencji”). Dzieło to będzie jednym z najważniejszych dzieł Cycerona, choć on sam uważał tę pracę za niezbyt dojrzałą i niedokończoną.

Około 81 roku p.n.e. Cyceron rozpoczął pracę obrońcy sądowego. W 80 roku podjął się obrony oskarżonego o ojcobójstwo Sekstusa Roscjusza. Sprawy tej nie chciał wziąć żaden inny prawnik, obawiając się gniewu dyktatora Sulli, który chciał przejąć majątek Sekstusa. Cyceron dowiódł niewinności oskarżonego, a sprawa ta rozsławiła go i sprawiła, że stał się jednym z najbardziej „wziętych” rzymskich prawników. Przeciwko Sulli Cyceron wystąpił jeszcze raz, w roku 79 p.n.e. Jednak jego życie zaczynało być coraz bardziej zagrożone. Z tego względu rodzina skłoniła go, aby na jakiś czas wyjechał z Rzymu. Wówczas Cyceron udał się na wyprawę do Aten. Na miejscu słuchał wykładów greckich filozofów, zwiedzał słynne miejsca. Dwa lata po śmierci Sulli wrócił do Rzymu pełen nowej wiedzy i umiejętności.

Kwestor i prawnik

Cyceron kontynuował wcześniejszą pracę w rzymskich sądach. W 76 roku p.n.e. wybrany został na kwestora (jednego z dwudziestu). Jego kwesturą, na drodze losowania, okazało się Lilibeum na Sycylii, gdzie wkrótce Cyceron wyjechał. Dwa lata później wrócił do Rzymu i zasiadł w Senacie. Dalej występował też jako obrońca w sądach. W tym czasie Cyceron poślubił Terencję, z którą miał córkę Tulię i syna Marka.

W roku 70 p.n.e. Cyceron zdecydował się po praz pierwszy wystąpić przed sądem jako oskarżyciel. Stało się tak w wyniku próśb delegacji miast sycylijskich, które zarzucały namiestnikowi Sycylii Gajuszowi Werresowi prowadzenie łupieżczej polityki wobec Sycylii. Choć Werres miał bardzo mocną pozycję w Rzymie i stały za nim słynne rody, Cyceron nie zawahał się uderzyć zarówno w niego, jak całą rzymską administrację, która długo przymykała oko na jego przestępstwa. Mowy przeciwko Werresowi określa się jako Werrynki.

Sprawa Werresa rozsławiła Cycerona jako obrońcę słabszych. W 69 roku p.n.e. został edylem (było to jedno ze stanowisk „ludowych” w Rzymie; urzędnik ten zajmował się m.in. sprawami plebejuszy), a dwa lata później pretorem (pretor sprawował władzę w Rzymie w czasie nieobecności konsulów, było to więc wysokie stanowisko). W 65 roku rozpoczął starania o wybór na konsula. Do tej pory nikt, kto nie pochodził z rodu senatorskiego, nie sprawował tego najwyższego urzędu w Republice. Cyceron był pierwszym człowiekiem, któremu się to udało. Wybór na konsula zawdzięczał m.in. długiej kampanii wyborczej, w której osobiście brał udział.

W tym czasie wystąpił po raz pierwszy przeciwko Juliuszowi Cezarowi, który pragnął nakłonić senat do rozpoczęcia wojny z Egiptem. Cyceron określił ten konflikt jako „zamierzoną wojnę niesprawiedliwą”, której celem jest jedynie zagarnięcie majątku egipskiego władcy. Po mowie Cycerona, Senat nie zgodził się ostatecznie na wysłanie wojsk do Egiptu.

Cyceron konsulem

Nie wszystkim jednak podobało się cycerońskie umiłowanie Republiki oraz jego popularność. Na czele opozycji przeciwko Cyceronowi stanął zubożały arystokrata Lucjusz Sergiusz Katylina, który sam zresztą starał się o wybór na urząd konsula.

Katylina miał poparcie Juliusza Cezara. Zaczęto spiskować przeciwko Cyceronowi, a nawet przygotowywać zamach na jego życie. Cyceron nie mógł jednak nakazać jego aresztowania – rzymskie prawo zakazywało uwięzienia kogoś bez niezbitych dowodów.

8 listopada 63 roku p.n.e. Cyceron zwołał Senat do świątyni Jowisza Statora na Palatynie. Chciał sprowokować Katylinę do wypowiedzenia słów, dzięki którym udowodni jego winę. Mowa ta, zwana pierwszą katylinarką, uchodzi za najlepszą mowę Cycerona. Wszyscy senatorowie poparli konsula. Katylina jeszcze tej samej nocy uciekł z Rzymu.

W mieście nadal jednak wrzało. Nazajutrz po przemowie do senatorów, Cyceron wygłosił więc drugą mowę (drugą katylinarkę) skierowaną do rzymskiego ludu, w której przekonywał o wyższości zasad Republiki nad bezładem i chaosem, który proponował im Katylina. Mowa trafiła do serc rzymskiej ludności. Katylina i jego zwolennicy zostali uznani za wrogów ustroju Republiki, co nie zmieniło jednak tego, że do walk pomiędzy ludźmi Katyliny a wojskiem Republiki i tak doszło. Obroną stolicy dowodził Cyceron. Spiskowcy zginęli lub zostali aresztowani.

Na wygnaniu

Kadencja Cycerona jako konsula zakończyła się 29 grudnia 63 roku p.n.e. Ataki na niego stały się wówczas łatwiejsze. W porozumieniu z Juliuszem Cezarem, nowy trybun ludowy Metellus Nepos zarzucił Cycerownowi, że ten podczas niedawnego buntu Katyliny bezprawnie domagał się kary śmierci dla obywatele rzymskich. Cyceron był dla wielu osób rosnącym problemem, lecz z drugiej strony miał poparcie rzymskiego ludu i był bardzo popularny. Takiej osoby ciężko było się pozbyć. Cyceron kontynuował więc pracę prawnika.

W 60 roku p.n.e. zawiązany został pierwszy triumwirat pomiędzy Cezarem, Gnejuszem Pompejuszem i Markiem Krassusem. Na wieść o tym Cyceron wycofał się całkowicie z życia publicznego. Triumwirat, czyli przejęcie rządów w państwie przez trzy osoby, był zaprzeczeniem republiki, czyli tego, o co Cyceron całe życie walczył i czego z całych sił bronił w czasach, kiedy dyktatorską władzę sprawował Sulla. Dwa lata później Cezar zdecydował o wygnaniu Cycerona. Cyceron, na wieść o tym, postanowił wyjechać z miasta zanim wyrok wejdzie w życie. Zamieszkał w Epirze u przyjaciół. Większość jego majątku została skonfiskowana.

Na początku 57 roku p.n.e. doszło w Rzymie do walk pomiędzy zwolennikami Cezara a sprzymierzeńcami senatu i Cycerona. Senat, który wcześniej (pod nieobecność Cezara) przegłosował powrót Cycerona. Jego poweót do Italii przerodził się w wielką demonstrację poparcia dla Republiki. Ludzie gromadzili się tłumnie na całej trasie jego przejazdu. 4 września 57 roku p.n.e. Cyceron wkroczył do Rzymu.

Kres Republiki

Powrót Cycerona nie był zdecydowanie na rękę triumwirom, ale wojna domowa i siłowe zajęcie Rzymu nie wchodziły na razie w grę. W 56 roku p.n.e. Cezar, Pompejusz i Krassus spotkali się w Luce, gdzie uzgodnili propozycje dla senatu i Cycerona: ustrój Republiki miał zostać zachowany, a senat dalej miał sprawować swoją władzę. W zamian Cyceron miał nie uderzać w interesy triumwirów oraz wycofać projekty uchwał, które tym interesom zagrażały. Chcąc uniknąć wojny, w przypadku odmowy, Cyceron zgodził się na te warunki.

W kolejnych miesiącach zmienił swoje nastawienie do Juliusza Cezara. Zaczął chwalić jego politykę oraz podboje, doceniał wkład w zajęciu Galii oceniając to jako dobrą i pożyteczną pracę dla Republiki. Cyceron wycofywać zaczął się jednocześnie z życia publicznego i poświęcił się pisaniu. Napisał wtedy swe słynne dzieła: „O mówcy” („De oratore”), a później „O rzeczpospolitej” („De re publica”) i „O prawach” („De legibus”).

Po śmierci Krassusa, w roku 53 p.n.e., Cycerona wybrano do kolegium augurów (był to rzymski kapłan, który odczytywał wolę bogów z nieba nad miastem na podstawie zjawisk atmosferycznych i lotu ptaków; od nazwy „augur” pochodzi słowo „inauguracja”, co znaczy „[zacząć coś] od wprowadzenia przez augurów”). Funkcję augura Cyceron sprawował przez dziewięć lat, było to dla niego ogromne wyróżnienie.

W roku 51 p.n.e. Cyceron musiał w końcu, jako były konsul, objąć namiestnictwo w jednej z prowincji. W wyniku losowania okazało się, że jest nią Cylicja – prowincja granicząca z państwem Partów, z którym Rzym toczył wojnę. Jako administrator Cyceron sprawdził się znakomicie, lecz w Cylicji trwała wojna. Cyceron więc, na czele legionów, ruszył przeciwko Partom, których wkrótce pobił. Do jego licznych przymiotów dodano kolejny: stał się nie tylko znanym mówcą, prawnikiem i obrońcą słabszych, ale także wodzem, którego legiony obwołały imperatorem.

W tym czasie relacje pomiędzy Juliuszem Cezarem a Gnejuszem Pompejuszem stawały się coraz bardziej napięte. Cyceron przeczuwał, że wybuch wojny domowej jest bardzo bliski. Nie chciał angażować się po żadnej ze stron, choć bliżej mu było do Pompejusza. Próbował mediować pomiędzy zwaśnionymi triumwirami – bez skutku. Cyceron zaczął rozważać kwestię wyjazdu z Rzymu. Przyspieszyły ją poczynania Marka Antoniusza, rządzącego Rzymem pod nieobecność Cezara.

W połowie 49 roku p.n.e. Cyceron wyjechał do Grecji, gdzie stacjonował Pompejusz, ale i przy nim długo nie pozostał. Ostatecznie osiadł w Epirze. Rok później, w bitwie pod Farsalos (sierpień 48 p.n.e) wojska Pompejusza zostały pokonane, a jedynym zwycięzcą był Juliusz Cezar. Cyceron, sądząc, że to koniec konfliktów, postanowił wracać do Rzymu. W 45 roku p.n.e. Cyceron opublikował swoje dzieło „Pochwała Katona”. Stało się ono symbolem pochwały ustroju republikańskiego. Zwolennikom Cezara praca podobać się nie mogła.

Znajdujący się, z własnej woli, na marginesie życia publicznego Cyceron, nie wiedział o planowanym zamachu na życie Cezara i nie miał z nim wspólnego, pomimo, że jednym z organizatorów spisku był jego przyjaciel Marek Juniusz Brutus. Cyceron sprzeciwiał się wszelkim skrytobójstwom, a więc niemożliwe, aby taki zamach zaaprobował. Zapewne dlatego Brutus nie wtajemniczył go w tę sprawę. O śmierci Cezara (15 marca 44 roku p.n.e.) Cyceron dowiedział się już po fakcie. Wiedział jednak od razu, że to początek nowej wojny domowej. Cyceron nie chciał pozostawać w stolicy. Kiedy otrzymał propozycję objęcia urzędu legata w Grecji, chętnie się na to zgodził. Nie dane mu było jednak z Italii wyjechać.

Ostatnia walka

Kiedy Cyceron był już w drodze do Grecji, na Sycylii doszły do niego listy wzywające go do powrotu do Rzymu. Wkrótce miało odbyć się posiedzenie Senatu decydujące o wojnie lub pokoju. Cyceron wiedział, że jeśli zdecyduje się wrócić do stolicy, będzie musiał stanąć na czele zwolenników Republiki. Dla większości mieszkańców Rzymu to właśnie on był symbolem ustroju republikańskiego, a zarazem jedyną osobą, która była w stanie ten ustrój utrzymać. 31 sierpnia 44 roku p.n.e. Cyceron stanął w Rzymie, a trzy dni później wygłosił w senacie pierwszą z filipik – mów przeciwko Markowi Antoniuszowi.

Antoniusz nie pozostał dłużny. Zarzucił Cyceronowi udział w zabójstwie Cezara, a także oskarżył go, że to z jego winy Cezar i Pompejusz się poróżnili. Słynny orator opublikował w odpowiedzi drugą filipikę, obrzucając Antoniusza najróżniejszymi wyzwiskami. W kolejnych dniach wygłosił kolejne mowy, w których nazywał swego oponenta „wrogiem ojczyzny”. 1 stycznia 43 roku, w piątej filipice, Cyceron po raz pierwszy w życiu opowiedział się za wojną.

Pod koniec marca wojska republikańskie ruszyły przeciwko Markowi Antoniuszowi, lecz poniosły klęskę. Antoniusz szedł na Rzym, lecz naprzeciw niego stanęły siły Oktawiana, który pokonał go koło Forum Gallorum przy via Aemilia. W kwietniu 43 roku p.n.e. siły Antoniusza zostały ponownie pokonane pod Mutyną, lecz wówczas okazało się, że Oktawian nie zamierza dłużej walczyć u boku Republiki.

Pod koniec lipca delegacja Oktawiana przemawiająca w Senacie zażądała dla swego wodza tytułu konsula. Senatorowie i sam Cyceron nie traktowali młodego Oktawiana poważnie. Pomylili się. Kilka dni później wojska Oktawiana przekroczyły Rubikon, czyli rzekę oddzielającą Italię od rzymskich prowincji, i zaczęły iść na Rzym. Kolejne legiony przechodziły na stronę Oktawiana.

Władzę nad Rzymem przejął drugi triumwirat: Oktawian, Marek Antoniusz i Marek Emiliusz Lepidus. Wszyscy do wrogów numer jeden dawnego ustroju zaliczali Cycerona. O to, co z nim uczynić, Oktawian i Antoniusz spierali się podobno przez trzy dni. Antoniusz był zdania, że należy Cycerona natychmiast zgładzić.

Ostatnie miesiące życia Cyceron spędził w willi w porcie Kajety. Tam dosięgnęli go zabójcy przysłani zapewne za zgodą wszystkich trzech triumwirów. Marek Tuliusz Cyceron zginął 7 grudnia 43 roku p.n.e. Na rozkaz Antoniusza głowę i ręce Cycerona odrąbano od ciała i przybito je do mównicy na Forum Romanum skąd tak wiele razy przemawiał.

Wraz z Cyceronem umarła rzymska Republika. Rzym pogrążył się w wojnie domowej, która zakończyła się dopiero w bitwie pod Akcjum zwycięstwem Oktawiana nazwanego później Augustem.

Czytaj też:
Między prawdą i legendą. Gladiatorzy - co naprawdę oznaczał kciuk skierowany w dół?Czytaj też:
"Pod tym znakiem zwyciężysz". Most Mulwijski zmienił losy świataCzytaj też:
Kleopatra. Jak zginęła ostatnia królowa Egiptu