W pierwszej scenie III części „Dziadów” Adama Mickiewicza jeden z bohaterów utworu Jan Sobolewski opowiada filaretom zebranym w celi zamienionego na więzienie wileńskiego klasztoru Bazylianów o wywózce na Syberię grupy polskiej młodzieży ze Żmudzi: „Widziałem ich… Za każdym z bagnetem szły warty… / Małe chłopcy, znędzniałe, wszyscy jak rekruci, / Z golonemi głowami – na nogach okuci… / Biedne chłopcy! – Najmłodszy, dziesięć lat niebożę, / Skarżył się, że łańcucha podźwignąć nie może. / I pokazywał nogę skrwawioną i nagą. / Policmajster przejeżdża, pyta, czego żądał; / Policmajster człek ludzki, sam łańcuch oglądał: / »Dziesięć funtów, zgadza się z przepisaną wagą«”.
Nie mógł wiedzieć wielki polski poeta, że opisane przezeń represje władz carskiej Rosji wobec młodzieży marzącej o niepodległej Rzeczypospolitej – wziąwszy pod uwagę nawet cały wiek XIX – to zaledwie epizod w stosunku do tego, co spotka polskie dzieci w latach 1939–1941, w czasie trwającej niespełna półtora roku okupacji sowieckiej ziem wschodnich Rzeczypospolitej.
Nocą 1940 r.
„Nas zabrali z Polsko do Rosyji za to, ze Tatuś był dobrym Polakiem”; „Wywiezieni zostaliśmy za to, że byliśmy Polakami” – czytamy w relacjach polskich dzieci, zamieszczonych w zbiorze świadectw „»W czterdziestym nas, Matko, na Sybir zesłali«. Polska a Rosja 1939–1942” (wybór i oprac. Jan Tomasz Gross, Irena Grudzińska-Gross, Warszawa 1990 – dalsze cytaty, o ile nie zaznaczono inaczej, pochodzą z tego zbioru). W tych dziecięcych słowach zawierają się przyczyny sowieckich prześladowań. Powodem wywiezienia w głąb Związku Sowieckiego była bowiem z reguły przedwojenna aktywność społeczna ich rodziców – publicznie okazywany patriotyzm i przywiązanie do Polski, zasługi dla rozwoju ziem wschodnich Rzeczypospolitej, praca na rzecz państwa polskiego, chociażby było to tylko rzetelne wypełnianie codziennych obowiązków. W przypadku ojców o wywózce przesądzał zwykle udział w walkach o niepodległość Polski i wojnie polsko-bolszewickiej lat 1919 i 1920.
W nocy z 9 na 10 lutego 1940 r. do drzwi wielu domów we wschodnich województwach Rzeczypospolitej, od kilku miesięcy okupowanych przez ZSRS, załomotali kolbami NKWD-ziści. Sterroryzowani mieszkańcy musieli szybko spakować najpotrzebniejsze rzeczy i opuścić swoje domy. „W nocy, 10 lutego, obudziłam się z okropnego snu. Śniło mi się, że pali się nasz dom. Zbudziło nas łomotanie do drzwi i okien. Do domu weszło dwóch umundurowanych i uzbrojonych mężczyzn oraz kilku cywilów. Przed domem stały dwie pary sań. Kazano nam się szybko ubierać i razem stanąć, ponieważ chcą z nami porozmawiać. Odczytano nam skład naszej rodziny, pomijając jednak mnie. Ponieważ ojca nie było, powiedzieli, że go znajdą i do nas dołączą. Wtedy przeczytano nam wyrok – »przesiedlamy was do innej obłasti jako politycznie szkodliwy element«. Były to sakramentalne słowa, wypowiadane przez NKWD chyba wszystkim rodzinom wywożonym wtedy na Sybir” – wspominała Jadwiga Pytlarz z domu Bortnik. Całą rodzinę deportowano tylko dlatego, że ojciec był leśniczym (cyt. za: Daniel Boćkowski, „Jak pisklęta z gniazd. Dzieci polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej”, Warszawa–Wrocław 1995).
Czytaj też:
Bez butów do Andersa
Zamarznięte łzy
W tę zimową noc 1940 r. zabrane z domów rodziny pędzono do najbliższej stacji kolejowej, gdzie czekały już wagony towarowe.Podróż na Wschód przebiegała w nieludzkich warunkach. „Okazało się, że jest nas jak śledzi w beczce. Małe dzieci, zaduch, płacz, odór niesamowity, bo przecież dzieci się moczyły, brudziły. U nas też była mała siostrzyczka, która miała roczek. Co mógł pomóc nocnik, skoro nie można było niczego wyprać” – wspominała w książce „Jak pisklęta z gniazd”.. Helena Gałęziewska-Stefanowska, córka polskiego policjanta zgładzonego przez NKWD w Miednoje. Fatalne warunki sanitarne powodowały, że dzieci od pierwszych dni chorowały, co przy braku opieki lekarskiej często prowadziło do śmierci. Dzieci, zwłaszcza najmłodsze, ginęły także od zimna, gdyż wagony były bardzo źle ogrzewane. Kiedy po trwającej miesiąc podróży transport Polaków deportowanych z województwa lwowskiego zatrzymał się w Kotłasie, z pociągu wynoszono martwe maluchy w wieku od dwóch do czterech lat z zamarzniętymi łzami na policzkach (relacja Romana O., chłopca z powiatu sokalskiego).
W czasie transportu dzieci po raz pierwszy doświadczyły też głodu, który miał im już nieustannie towarzyszyć w sowieckiej Rosji. Racje żywnościowe, które otrzymywały, sprowadzały się zwykle do źle wypieczonego, gliniastego chleba, w niczym nieprzypominającego pachnących bochenków – smaku dzieciństwa i oddalającej się z każdym dniem Polski. Dodatkową torturą było racjonowanie wody, którą przeważnie w ilości jednego wiadra lub dwóch dziennie przeznaczano na wagon. „Pragnienie było ogromne. Wody nie dawali. Na stacji sami musieliśmy iść z konwojentem do zanieczyszczonej najczęściej studni i to jedno wiadro na wagon na cały dzień. Brak wody spowodował brud. Zaczęli ludzie chorować” (Stanisław K. z nieświeskiego). Kiedy w transporcie z powiatu szczuczyńskiego (w województwie białostockim) nieznany mężczyzna chciał swojemu choremu dziecku zagotować trochę wody, został zatłuczony przez sowieckiego strażnika kolbą karabinu, o czym wiemy z relacji innego dziecka, z przerażeniem obserwującego tę zbrodnię.
Spośród wywożonych dzieci najbardziej narażone na śmierć były noworodki. Nieznana ich liczba zmarła w czasie transportów lub krótko po przybyciu na miejsce. W rodzinie Józefy i Jana Garkutów wywiezionej pod Archangielsk „wskutek złego odżywiania matka straciła pokarm jeszcze w czasie podróży. Na posiołku brakowało czegokolwiek, czym można by odżywiać niemowlę, a na kaszę owsianą było zbyt małe. Brakowało też smoczka, przez który podaje się dziecku pokarm. Karmiono więc niemowlę smoczkiem zrobionym ze szmaty, a zamiast mleka podawano cukier rozpuszczony w wodzie. [...] Dziecko zamiast się rozwijać, gasło z każdym dniem. Jak długo może żyć niemowlę odżywiane tylko cukrem i wodą? Umarło z głodu” (cyt. za: „Polskie dzieci na tułaczych szlakach 1939–1950”, red. Janusz Wróbel, Joanna Żelazko, Warszawa 2008).
Po lutowej wywózce okupacyjne władze sowieckie przeprowadziły jeszcze trzy deportacje – ostatnią w przededniu wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej.
Wszechobecny głód
Na miejscu zesłania dzieci powyżej 12. roku życia zmuszano do niewolniczej pracy przy wyrębie lasu lub na roli. Straszliwszy od niewolniczej pracy był jednak głód. „Chleba nigdy nam nie starczało i ja zawsze chodziłem głodny, a na wiosnę zbierałem trawę, mamusia brała i krajała i soliła i my tę trawę jedli” – pisał dziewięcioletni Edward K. z powiatu rudeckiego.