20 stycznia 1831 r. Sejm wybrał księcia Michała Gedeona Radziwiłła na wodza naczelnego. Radziwiłł przyjął wybór tymczasowo i tylko dlatego, że obiecał mu doradzać gen. Chłopicki. To był warunek nowego władcy. Wybierając go, posłowie wiedzieli, że tak naprawdę wybierają Chłopickiego.
„W taki sposób za wodzem formalnym stał wódz faktyczny” – pisał Stefan Przewalski, biograf generała. W taki też sposób nominacja Radziwiłła zaprowadziła Chłopickiego, uważanego już niemal za zdrajcę narodowej sprawy, na pole bitwy pod Grochowem. Niestety, te poniekąd podwójne dowództwo zaważyło na przebiegu walki.
Pesymizm Chłopickiego był przerywany krótkimi atakami optymizmu. Zdarzało mu się powiedzieć „Ja tego durnia Dybicza pobiję”. I może niewiele brakowało, by tak się rzeczywiście stało.
Feldmarszałek Iwan Dybicz, czyli Hans Karl von Diebitsch, urodzony na Dolnym Śląsku, na czele swojej armii przekroczył granice Królestwa Polskiego 5 lutego 1831 r. Bitwa pod Stoczkiem 14 lutego, w której kawalerzyści korpusu gen. Józefa Dwernickiego rozgromili dwa pułki strzelców konnych, pokazały, że Rosjan można bić i zwyciężać. „Stoczek podniósł ducha wszystkich, imponując równocześnie przeciwnikowi” – pisał Wacław Tokarz. Doskonale spisała się pięć dni później polska piechota dywizji gen. Jana Skrzyneckiego pod Dobrem, górując nad rosyjską. Odpierała jej cztery ataki, a wspaniale spisał się, walcząc na bagnety, 4. pułk pod dowództwem Ludwika Bogusławskiego.
19 lutego pod Wawrem żołnierze dywizji Szembeka i Żymirskiego z powodzeniem nacierali na przeciwnika.Boje te były jednak jedynie przygrywką przed wielką bitwą na przedpolu Warszawy, do której zbliżała się armia Dybicza.
Bagnet trzykrotnie zakrwawiony
Przed Pragą, przedmieściem Warszawy leżącym na prawym brzegu Wisły, znajdował się podmokły, bagnisty teren. Stał się on oparciem dla polskiej linii obronnej. A jej kluczowym punktem był las, nazwany później Olszynką Grochowską. Rozciągał się z północy na południe na długości ponad 1,5 km, ze wschodu na zachód miał ok. 1 km. Górował nad okolicznym terenem, a dostęp do niego z trzech stron utrudniały bagna. Las zasłaniał polskie ugrupowanie przed wzrokiem Rosjan. Chłopicki kazał rozstawić działa po obu stronach Olszynki, tak by ostrzeliwały jej przedpole. Rosjanie skazani byli na atak na wąskim odcinku, co pozwalało Polakom pozostawić znaczne siły w rezerwie.
Pierwszy bój o Olszynkę Grochowską został stoczony 20 lutego i rozpoczął się od pojedynku artyleryjskiego. Rosyjskie natarcie znalazło się pod ogniem polskiej artylerii i zostało odparte w walce na bagnety przez 4. Pułk Piechoty.
Kapitan Kajetan Władysław Rzepecki wspominał: „Bagnet mój zakrwawił się tam przynajmniej trzy razy, a lufa karabinu tak była gorąca, że bałem się go nabijać, aby mi nabój eksplodujący rąk nie rozszarpał. […] Sypaliśmy tak celnie ołowiem w oczy, że zawsze Moskale musieli tył podać i lasek opuścić”. Rosjanie stracili 1,6 tys. żołnierzy zabitych i rannych. Polskie straty były trzykrotnie niższe.
Pięć dni później, 25 lutego, feldmarszałek Dybicz rzucił ponownie do boju swoje oddziały. Musiał przełamać pozycje polskie w lesie olszynowym, blokujące drogę do Warszawy. A rozkaz ataku wydał akurat tamtego dnia, ponieważ obawiał się o los korpusu ks. Szachowskiego, który starł się rankiem 25 lutego z dywizją gen. Krukowieckiego pod Białołęką i cofał się pod polskim naporem.
Przeciwnikiem Dybicza był nominalnie Michał Radziwiłł, wódz naczelny, który miał swoje stanowisko opodal żelaznego słupa-pomnika budowy szosy brzeskiej, wystawionego w 1825 r. i do dziś stojącego przy ul. Grochowskiej. Faktycznie dowodził gen. Józef Chłopicki, jego doradca. Ubrany tamtego dnia w niebieski surdut, „dawał rozkazy pewne, dobitne, bez wahania się, bez radzenia kogokolwiek, był prawdziwie wzorem do naśladowania, wzbudzał zaufanie i męstwo” – wspominał Ignacy Kruszewski, jego adiutant.
Dybicz dysponował 65 batalionami piechoty, 86 szwadronami jazdy, 178 działami. Polacy mogli przeciwstawić 32 bataliony, 69 szwadronów i 114 dział. Około godz. 9 artyleria rosyjska otworzyła ogień w kierunku polskich pozycji, koncentrując się na Olszynce Grochowskiej. W Olszynce znajdowała się wówczas 2. dywizja piechoty gen. Franciszka Żymirskiego, uczestnika powstania kościuszkowskiego, weterana Legionów Polskich, podpułkownika wojska Księstwa Warszawskiego, który brał udział w boju pod Raszynem w 1809 r.
„Setne działa grzmią bez przerwy, ziemia drży, od tumanu i kurzu słońce się zaćmiewa, pociski krzyżują się wzdłuż i wszerz, ziemia od nich zorana i śmierć już szeroko panuje” – wspominał Stanisław Barzykowski, członek Rządu Narodowego, uczestnik bitwy.
Męstwo liczbę zastępuje
Po trwającym ponad pół godziny przygotowaniu artyleryjskim ruszyła piechota rosyjska, ostrzeliwana kartaczami i kulami przez baterię kpt. Nieszkocia. „W miejsce stu padłych wchodzą tysiące i kolumny płynąc po własnych trupach, dosięgają Olszyny” – pisał Wojciech Chrzanowski, uczestnik bitwy.
Żołnierze rosyjscy wdarli się do lasu olszynowego. Rozpoczęła się zażarta walka. Generał Rohland zagrzewał żołnierzy, wołając: „Dziatwa! Ani kroku im dalej! Za broń, pal! Potem na bagnety!”. Wprawdzie 2. Pułk Strzelców ugiął się nieco, lecz 7. pułk – wsparty później przez 3. pułk – odparł dwa ataki i wyrzucił nieprzyjaciela z obrębu olszyny.
Dybicz wprowadzał do walki coraz to większą liczbę batalionów. Najpierw 19, a potem 27 batalionów atakowało 12 batalionów polskich. Generał Chłopicki widział znaczną przewagę atakujących, a jednak nie wzmacniał sił obrońców Olszynki. Zamierzał bronić jej jak najdłużej możliwie niewielkimi siłami, by oszczędzić jak najwięcej batalionów do wykonania zwrotu zaczepnego.
Wysłał więc do gen. Żymirskiego swojego adiutanta, nakazując trzymać się w Olszynce za wszelką cenę. Żymierski przekazał Chłopickiemu, że jego bataliony są już wyczerpane bojem. Chłopicki nie przyjął tego do wiadomości. Kazał wrócić adiutantowi z poleceniem: „Niech się zębami trzyma!”.
Po odparciu trzech ataków żołnierze Żymirskiego, zagrożeni także okrążeniem, wycofali się z Olszynki. Około południa las znalazła się w rękach rosyjskich. Chłopicki nie mógł dopuścić do definitywnej utraty tej kluczowej pozycji. Do boju weszły dywizje Skrzyneckiego i Szembeka.
Czytaj też:
Bomby przeciw caratowi
„Dowódcy nasi czują wielkość i trudność chwili i zamierzają z siebie dać przykład. Na czele stają: Żymirski, Roland, Czyżewski, Jurski, Staniszewski, Sośnicki i tylu innych, kto ich wyliczy. Wszystko jest na przodzie, wszystko przed frontem, śmiercią gardzą, bo za ojczyznę walczą. Nieprzyjaciel ufny w liczbę śmiałym krokiem się zbliża i przy rowach znów bój krwawy i zacięty się wszczyna, krew obficie płynie, trup przy trupie pada. Trzykroć Moskale chcą rów przebyć, trzykroć za niego są przerzucani. Szeregi nasze przerzedzają się, lecz męstwo liczbę zastępuje, zwycięstwo wątpliwe, waha się” – tak Stanisław Barzykowski relacjonował polski kontratak.
Chłopicki prowadzi natarcie
Generał Józef Chłopicki, z cygarem w ustach, stanął na czele jednego z trzech batalionów grenadierów z dywizji Szembeka (pozostałymi dowodzili ppłk Prądzyński i gen. Milberg), atakujących prawą stronę Olszynki, podczas gdy na lewą ruszył płk Skrzynecki, który szedł na czele 8. Pułku Piechoty. Ruszyli przy miarowym dźwięku bębnów, śpiewając „Jeszcze Polska nie zginęła”. Gdy Chłopicki zauważył, że pierwszy szereg grenadierów się zachwiał, zabrał rannemu żołnierzowi karabin i poprowadził natarcie.
„Był to dawny Chłopicki spod Epili i Saragossy takim, jakim go widziała i widzieć chciała Polska, a jakim on pozostawał w największych tajnikach swojej duszy” – pisał Stefan Przewalski, biograf generała.
Doszło do walki na bagnety, kolby, a nawet na pięści. Żołnierze rosyjscy nie wytrzymali impetu uderzenia i zaczęli się cofać, bezładnie, niemal w panice. Pułkownik Ignacy Prądzyński wołał: „Dzieci, sto kroków jeszcze, a działa te wasze”, wskazując na baterię rosyjską. Pułkownik Bogusławski napominał żołnierzy 4. Pułku Piechoty: „Do oficerów strzelaj, z wolna mierz, w sam łeb pal, chciałeś rewolucji, teraz dobrze zabijaj, bo jak nie zwyciężymy, bieda będzie”. Pułk ten poniósł w bitwie grochowskiej najcięższe straty – 40 proc. żołnierzy. W ataku na Olszynkę wziął udział także 20. Pułk Piechoty. Jego żołnierze mieli kosy nastawione na sztorc.