Zakonnicy modlili się i krzewili wiarę, byli misjonarzami, ale prowadzili także szkoły, również wyższe uczelnie, zajmowali się szpitalnictwem, propagowali kulturę rolną. Z szeregów zakonnych wywodzili się poeci, pisarze, kronikarze, uczeni, królewscy kaznodzieje i spowiednicy. Zakony wniosły ogromny wkład nie tylko w umacnianie wiary, ale także w kulturę polską. Oto przegląd najważniejszych, najdłużej działających zgromadzeń zakonnych w Polsce.
Benedyktyni
Zakon założony został w VI wieku przez św. Benedykta z Nursji, twórcę reguły benedyktyńskiej. Pierwszy klasztor powstał na Monte Cassino, miejscu znanym Polakom skądinąd z innej strony.
Benedyktyńska dewiza „Ora et labora”, czyli módl się i pracuj – oznaczała, że zakon nie miał być wyłącznie kontemplacyjny. Druga dewiza brzmiała „Ordo et Pax” - ład i spokój. Powiedzenie o benedyktyńskiej cierpliwości odnosi się do mozolnej pracy mnichów tego zakonu nad przepisywaniem ksiąg, przed wynalezieniem druku.
Benedyktyni to najstarszy z zakonów męskich istniejących w Polsce. Przybyli w XI wieku. Pierwsi męczennicy na naszych ziemiach to dwaj zakonnicy benedyktyni-Włosi i trzej Polacy: dwaj nowicjusze oraz ich pomocnik (Pięciu Braci Polskich.
Najstarszy klasztor benedyktyński znajduje się w Tyńcu. Był ufundowany przez księcia Kazimierza Odnowiciela bądź króla Bolesława Śmiałego. Po wieloletniej przerwie benedyktyni powrócili do Tyńca w latach II Rzeczypospolitej. Długo i sukcesywnie podnosili z ruin klasztor, wznowili tradycjęśpiewu gregoriańskiego. Byli inicjatorami nowego przekładu Biblii – z języków oryginalnych. Jest to Biblia Tysiąclecia, która ukazała się nakładem wydawnictwa zakonu Pallotynów w 1965 roku.
Czytaj też:
Nekropolia inna niż wszystkie. Polski skarb poza granicami kraju
Zanim powstał klasztor na Jasnej Górze, z cudownym obrazem Matki Boskiej, najsłynniejszym polskim sanktuarium był benedyktyński klasztor na Łysej Górze, słynący z posiadana relikwii Krzyża Świętego. Pielgrzymowali tam królowie, a szczególną atencją otaczał klasztor świętokrzyski Władysław Jagiełło, udając się tam na modlitwy przed wyprawami wojennymi. Klasztor na Łysej Górze został zlikwidowany dwieście lat temu (1819 r.) i benedyktyni już do niego nie wrócili. Medalik św. Benedykta jest jednym z najbardziej znanych sakramentaliów.
Benedyktynki
Pierwsze wiadomości o benedyktynkach w Polsce pochodzą z XII wieku. Wielką odnowicielką i reformatorką zakonu była Magdalena Mortęska, ksieni klasztoru w Chełmnie (w latach 1579-1631), autorka pism religijnych. Klasztor benedyktynek w Staniątkach jest wyjątkowy, gdyż nieprzerwanie działa od średniowiecza. Założony został (ok 1216-1228 r.) przez Klemensa Jaksę Gryfitę, z myślą o córce Wizennie.
Bonifratrzy
Zakon Szpitalny św. Jana Bożego powstał z myślą o leczeniu i pielęgnowaniu chorych, prowadził, zgodnie ze swoją nazwą szpitale. Pierwszy w Polsce kościół, klasztor i szpital bonifratrów powstał w latach 1609-1610 w Krakowie, a do końca istnienia I Rzeczpospolitej zakonnicy utworzyli kilkanaście swoich placówek. W 1906 roku oddany został do użytku szpital bonifratrów w Krakowie, zaprojektowany przez znakomitego architekta Teodora Talowskiego.
Po przerwie spowodowanej czasami komunizmu bonifratrzy znów zajmują się szpitalnictwem i aptekarstwem. W końcu XX wieku odzyskali szpitale w Krakowie i w Łodzi, a w 2009 roku w Katowicach.
Bożogrobcy
Zakon Rycerski Świętego Grobu w Jerozolimie. Zostali sprowadzeni do Polski w latach 60. XII wieku przez Jaksę Gryfitę, uczestnika wyprawy krzyżowej, stąd byli zwani miechowitami. Wprowadzili zwyczaj urządzania w kościołach Grobów Pańskich w Wielkim Tygodniu. Dziś w Polsce nie istnieją już bożogrobcy jako zakon, lecz pod tą nazwą istnieje stowarzyszenie duchownych i świeckich (mężczyzn i kobiet), a jego siedziba znajduje się, oczywiście, w Miechowie.
Czytaj też:
Polacy na krucjatach. Zapomniana epopeja naszych obrońców wiary
Cystersi
Wywodzili się od benedyktynów, przyjęli surowszą regule, ich kościoły miały ascetyczny wystrój. Lokowali klasztory zazwyczaj za miastami. Byli propagatorami kultury rolnej, zajmowali się uprawą ziemi, ogrodnictwem, zasiedlali kolonistami nieuprawiane ziemie. Zakon przeżywał szczyt rozwoju w średniowieczu, liczny był jednak do czasów rozbiorów. Popularność i liczebność utracił na rzecz franciszkanów i dominikanów oraz jezuitów, pracujących znacznie bardziej wśród wiernych.
Pierwszy klasztor znajdował się w Brzeźnicy (dziś jest to Jędrzejów), ufundował go w 1140 roku Jan Gryfita, późniejszyarcybiskup gnieźnieński. Jest to dziś archiopactwo. Cystersi opuścili Jędrzejów w XIX w., po kasacie klasztoru. Powrócili do Jędrzejowa po II wojnie światowej.
Opactwo w Szczyrzycu jest jedynym nieprzerwanie funkcjonującym od średniowiecza klasztorem cysterskim. W Szczrzycu warzono piwo (od XVII wieku) i nadal produkuje się je, a cystersi firmują ten złocisty trunek. Po rezygnacji z biskupstwa krakowskiego cystersem został znakomity dziejopis Wincenty Kadłubek.
Ostatnie lata spędził w klasztorze w Jędrzejowie, tam też zakończyłżycie. Został beatyfikowany w 1764 roku. Do dziś budzi podziw ogromny pocysterski klasztor w Lubiążu, perła baroku.
Dominikanie
Początki zakonu dominikanów – Ordo Praedicatorum, czyli zakon kaznodziejski – w Polsce wiążą się z Iwo Odrowążem biskupem krakowskim, którego zasługą jest, że zaczął działać nad Wisłą. Pierwszy klasztor powstał w Krakowie w 1223 roku. Dominikanie zyskali od razu dużą sympatię wiernych, a była spowodowana ona między innymi faktem, że pierwszymi zakonnikami byli Polacy – św. Jacek i bł. Czesław, z tego samego rodu Odrowążów, co biskup Iwo. Dominikanie zasłynęli jako wybitni teolodzy, a przede wszystkim jako znakomici kaznodzieje. Do tego zakonu należał Wit, pierwszy biskup misyjny na Litwie w czasach Mendoga.
Czytaj też:
Masakra pod Legnicą. Głowę polskiego księcia Tatarzy obnosili wokół murów
Podczas napadu w 1260 roku na Sandomierz Tatarzy dokonali masakry 49 dominikanów z o. Sadokiem na czele. Jako męczennicy zostali beatyfikowani w 1807 roku, w sandomierskim kościele tego zakonu znajduje się ich sanktuarium. Jędrzej Kitowicz, osiemnastowieczny dziejopis stwierdzał, że popularność dominikanów była spowodowana tym, że propagowali modlitwę różańcową. Uważał ich za „dobrych szkolników, spowiedników i kaznodziei”.
Franciszkanie
Do rodziny franciszkańskiej należą franciszkanie OFM (bracia mniejsi, zwani franciszkanami brązowymi, bernardynami) i franciszkanie OFMConv (franciszkanie konwentualni, czarni), a także kapucyni. Pierwszy klasztor franciszkanów na ziemiach polskich powstał w 1236 roku we Wrocławiu. Zakonnikiem tego klasztoru był Benedykt Polak, który brał udział w misji do chana Mongołów. W 1237 roku powstał klasztor w Krakowie. W tutejszym kościele franciszkanów jest pochowany książę Bolesław Wstydliwy, który sprowadził ten zakon pod Wawel. W 1453 roku pojawili się w Polsce franciszkanie, zwani bernardynami. Kwestarze bernardyńscy byli lubiani przez szlachtę, czasami rubaszni, byli też kompanami do wypitki, jak stwierdzał w XVIII wieku Jędrzej Kitowicz. Nie można nie wspomnieć, że bernardynem był ksiądz Robak, czyli Jacek Soplica.