Jedyne źródło pisane na temat Truso pochodzi z końca IX wieku. Osadę, podobnie jak całe ówczesne wybrzeże Bałtyku, opisał król Wessexu Alfred Wielki (panowanie: 872-899) jako dodatek i uzupełnienie do anglosaskiego przekładu „Chorografii” Orozjusza. Alfred poznał tę relacje dzięki opowieściom podróżnika Wulfstana.
„Wulfstan opowiadał, że jechał z Haede, że przybył do Truso w siedem dni i nocy, że okręt szedł przez cała drogę pod żaglami. Słowiańszczyznę (Weonodland) miał po prawej ręce, po lewej zaś Langland, Lealand, Falster i Skonię. Cała ta ziemia należała do Danii. Następnie mieliśmy po lewej stronie ziemię Burgundów, a ta posiadała własnego króla. Dalej mieliśmy za ziemią Burgundów takie ziemie, jak one idąc z lewej kolejno się nazywają: Blekinge, Meore, Oland i Gotland, cała ta ziemia należy do Szwedów. A Słowiańszczyznę mieliśmy aż do ujścia Wisły przez cały czas po prawej stronie. Wisła ta jest wielka rzeką i przez to dzieli Witland (kraj Wit?) i kraj Słowian. A Witland należy aż do Estów [Estowie to najprawdopodobniej określenie Prusów; dop. własny]. A taż Wisła wypływa z ziemi Słowian i spływa do Zalewu Estyjskiego [Wiślanego; dop. własny], a ten Zalew Estyjski jest co najmniej piętnaście mil szeroki. Od wschodu spływa tutaj do Zalewu Estyjskiego rzeka Ilfing – z tego jeziora, nad którego brzegiem stoi Truso. I schodzą się tutaj w Zalewie Estyjskim od wschodu rzeka Ilfing z kraju Estów i od południa Wisła z kraju Słowian. Tutaj zaś Wisła zabiera rzece Ilfing jej nazwę i spływa z tego zalewu do morza w kierunku północno – zachodnim (lub: na zachodzie i północy). I dlatego nazywa się to Wisłoujściem” - pisał Alfred.
Badania archeologiczne wykazały, że osada Truso istniała przez około 200 lat, od końca VIII do końca X wieku i była zlokalizowana na południowym wybrzeżu Bałtyku, w okolicach ujścia Wisły i rzeki Elbląg. Truso pełniło funkcję portu oraz osady handlowej.
Przez długo czas lokalizacja Truso nie była znana, pomimo, że w zapisanej przez Alfreda relacji, jego położenie było wskazane dość precyzyjnie jako ujście Wisły do Zalewu Wiślanego. Topografia tego miejsca zmieniała się jednak na przestrzeni lat, przez co badacze poszukujący Truso w XX wieku stanęli przed trudnym zadaniem.
Truso odnalazł archeolog, doktor Marek Jagodziński w latach 80. XX wieku prowadząc badania w ramach akcji Archeologiczne Zdjęcie Polski. Badania, które przeprowadził naukowiec wykazały, że Truso było potężną osadą handlową i rzemieślniczą, i należało do systemu osad handlowych duńskich Skandynawów. Ze względu na swoje położenie Truso mogło także pełnić rolę pośrednika pomiędzy Słowianami i Prusami.
W Truso istniał także prężny ośrodek wytwórczy. Produkowano tu głównie rzeczy z poroży i kości zwierząt, szczególnie grzebienie. Do osady ściągali kupcy nawet z bardzo odległych krajów. Na jej terenie odnalezione zostały przedmioty pochodzące z Bizancjum i Nadrenii.
Doktor Marek Jagodziński pisze:
„Truso założono bezpośrednio nad brzegiem jeziora Drużno, pomiędzy ramionami rozwidlającego się w‑strefie ujściowej strumienia rzeczki. Był teren o wyraźnie zaznaczonych granicach, mający znamiona obszaru zamkniętego – obronnego. Ustalono, że w szczytowym okresie swego rozwoju, Truso zajmowało obszar ok. 15 hektarów, a uwzględniając możliwość istnienia umocnień obronnych, wielkość tą można określić nawet na ok. 20 hektarów. Osadę zamieszkiwali głównie Skandynawowie, na co wskazuje dominująca w Truso, charakterystyczna dla tego kręgu etnokulturowego zabudowa oraz rozplanowanie całego założenia (nawiązujące bardzo wyraźnie do głównych w owym czasie miast portowych Półwyspu Jutlandzkiego – Hedeby (Haithabu) i Ribe, a także odkrywane tu wyroby o niemal wyłącznie skandynawskiej proweniencji.
Odkryte ślady zabudowy, prezentują dwa podstawowe typy budynków założonych na planie prostokąta: pierwszy o wymiarach ok. 5×10 m i drugi ok. 6x21m – tzw. długi dom. Dla części tych budynków udało się określić rodzaj konstrukcji zastosowanej przy wznoszeniu ścian. W wielu przypadkach była to konstrukcja plecionkowa oblepiana gliną, często wzmacniana słupami przyporowymi. Większość budynków posiadała trzy izby o różnym przeznaczeniu. W części typowo mieszkalnej znajdowano zazwyczaj pozostałości po otwartych paleniskach oraz ślady warsztatów tkackich. Budynki te, łącznie z innymi jeszcze zabudowaniami, często wchodzącymi w skład wydzielonych zagród, tworzyły regularną sieć zabudowy w postaci jednolicie zorientowanych ciągów i przebiegających wzdłuż nich ulic. W części portowej natrafiono na pozostałości płaskodennych łodzi klepkowych. Na podstawie zachowanych śladów ich długość oszacowano na ok. 9-11 m., a‑szerokość na ok. 2,5-3 m. W strefie tej znaleziono dużą ilość bryłek smoły, rozciętych nitów oraz nitów nie używanych, co sugeruje, że wykonywano tam również naprawy łodzi”.
Truso zaczęło poupadać najpewniej około połowy X wieku wraz z ekspansją państwa piastowskiego na ziemiach polskich. Z czasem rolę Truso przejął także Gdańsk, który zaczął się rozwijać pod koniec X wieku.
Czytaj też:
Żegnaj Kolumbie. Wikingowie pierwsi dotarli do AmerykiCzytaj też:
Göbekli Tepe. Tajemnica, która wywraca wiedzę na temat dziejów człowiekaCzytaj też:
Rosetta, Uluburun, Derinkuyu. Siedem wielkich zabytków odkrytych przez przypadek