Wolna elekcja odbyła się po raz pierwszy w kwietniu-maju 1573 roku. Zanim jednak do wolnej elekcji doszło, należało ustalić zasady, jakimi wybory nowego monarchy mają się kierować.
Przygotowania do sejmu konwokacyjnego
Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta Rzeczpospolita stanęła przed ogromnym wyzwaniem, jakim był wybór nowego monarchy. Na objęcie tronu liczyła Anna Jagiellonka, siostra zmarłego władcy, lecz jej kandydatura nie była właściwie w ogóle brana pod uwagę.
Bezkrólewie stanowiło realne zagrożenie dla istnienia unii realnej z Litwą, której uchwalenie w 1569 roku powołało do życia Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Obawiano się buntu części szlachty litewskiej, która nie była chętna unii z Koroną. Obaw dostarczały także możliwe konflikty religijne, które w owym czasie wybuchały w różnych częściach Europy.
Po śmierci Zygmunta Augusta, aby uniknąć chaosu w państwie, Senat zdecydował o zwołaniu sejmu, który miał zająć się wypracowaniem procedur elekcji nowego władcy. Zanim jednak spotkał się sejm elekcyjny, zwołanych zostało kilka sejmów, które określiły zasady funkcjonowania państwa w okresie bezkrólewia.
W styczniu 1573 roku zebrał się sejm konwokacyjny, który ustanowił zasady przyszłej wolnej elekcji. Szczegółowe jej zasady opracował wojewoda sandomierski Piotr Zborowski. Od tamtej pory obowiązywać miała – przede wszystkim – zasada „viritim”, a więc w elekcji uczestniczyć mógł osobiście każdy szlachcic – każdy głos ważył tyle samo. Sprawującym władzę w czasie bezkrólewia miał być interrex, którym każdorazowo miał zostawać prymas Polski, czyli arcybiskup gnieźnieński. Interrex miał także przewodniczyć elekcji i koronować króla-elekta.
W czasie sejmu konwokacyjnego uchwalono także jeszcze jeden, niezwykle ważny i przełomowy w dziejach Polski i świata dokument – akt konfederacji warszawskiej, która gwarantowała wolność religijną wszystkim mieszkańcom Rzeczpospolitej.
Sejm konwokacyjny ustalił datę i miejsce pierwszej wolnej elekcji. Miała się ona odbyć w kwietniu 1573 roku we wsi Kamień pod Warszawą.
Sejm elekcyjny
Początek zjazdu wyznaczono na 3 kwietnia 1573 roku. Jak wiele szlachty pojawiło się na pierwszym sejmie elekcyjnym? Do tej pory historycy nie mają pewności, a dane są bardzo rozbieżne. Podaje się, że pod Warszawę przybyło od 7 do 40 tysięcy szlachciców z całej Polski. Najliczniej przybyła szlachta mazowiecka. Najmniej posłów przybyło z Wielkopolski.
Nad porządkiem obrad czuwał marszałek wielki koronny Mikołaj Firlej. 6 kwietnia oficjalnie rozpoczęły się obrady sejmu (faktycznie obradować zaczęto dopiero 14 kwietnia po przybyciu szlachty litewskiej). Na polu we wsi Kamień usypano wały ziemne, które utworzyły plac, pośrodku którego stanął namiot, gdzie obradował Senat.
Choć senatorowie liczyli, że uda im się zdominować obrady, to posłowie już na początku obrad wybrali spośród siebie deputatów w równej liczbie z każdego województwa. Deputaci zostali wysłani do namiotu, gdzie obradował Senat, aby przysłuchiwać się obradom i móc zrelacjonować ich przebieg pozostałej szlachcie skupionej w tzw. małych kołach.
Wybór władcy
W pierwszym tygodniu obrad sejmu zagraniczne poselstwa przedstawiły kandydatów do korony Rzeczpospolitej. Ustalono, że kandydaci do polskiego tronu wystąpią w takiej kolejności, w jakiej wjechali w granice Rzeczpospolitej.
Najpoważniejszymi kandydatami do korony byli książę Henryk Walezjusz (syn króla Francji Henryka II), arcyksiążę Ernest Habsburg (syn cesarza Maksymiliana II), car Iwan IV Groźny oraz Jan III Waza (król Szwecji, mąż Katarzyny Jagiellonki, czyli siostry Zygmunta Augusta). Każdy z nich musiał zaprezentować się przed Senatem i posłami. Niektórzy przeprowadzili nawet małą „kampanię wyborczą” rozdając broszury i ulotki.
Po prezentacji nastąpiła długa debata, a w końcu głosowanie. Zbieranie głosów trwało do 9 maja 1573 roku. Głosy zbierał prymas, który objeżdżał pole elekcyjne. Potem rozpoczęto liczenie głosów. Najwięcej otrzymał francuski książę Henryk Walezjusz i to on został królem-elektem.
Nowy władca musiał zgodzić się na przyjęcie dwóch dokumentów: pacta conventa i artykułów henrykowskich w których określone zostały zasady jego panowania.
Artykuły henrykowskie były zbiorem najważniejszych uregulowań, które określały zasady sprawowania władzy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Każdy król, który został wybrany w wyniku wolnej elekcji, był zobowiązany do ich przestrzegania. Artykuły miały charakter stały i każdy kolejny władca musiał zgodzić się na ich zachowanie. Artykułów henrykowskich nie należy mylić z pacta conventa. Pacta conventa było także zbiorem zasad i zobowiązań, lecz innym w przypadku każdego nowo wybranego władcy. Każdy król musiał zgodzić się, oprócz artykułów henrykowskich, na własny „pakiet” zasad pacta conventa.
Pacta conventa podpisywane były w czasie sejmu koronacyjnego. Ich treść uzgadniana była zaś podczas każdego sejmu elekcyjnego. Stronami, które negocjowały pacta conventa była – z jednej strony – grupa senatorów i posłów wyznaczona do tego przez sejm, a z drugiej strony – reprezentanci kandydatów na tron Rzeczypospolitej. Pacta conventa można w pewnym, uproszczonym sensie, nazwać „programem wyborczym”. Zobowiązania w nich zawarte odzwierciedlały bowiem zmiany czy reformy, jakie przyszły król chciał wprowadzić w dziedzinach polityki, gospodarki i kultury.
Zasady wolnej elekcji opracowane w roku 1573 obowiązywały przez cały dalszy okres istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Czytaj też:
Polska bez stosów. Konfederacja warszawska nauką dla całej Europy
Czytaj też:
Unia lubelska. Przymierze, które inspirowało Elżbietę Wielką i którego obawiał się Iwan GroźnyCzytaj też:
Anna Jagiellonka. Zapomniany król Polski