Historia Uzbekistanu zaczęła się około 50 tysięcy lat temu. To właśnie tam narodziły się języki indoeuropejskie.
Około 4 tysiące lat temu tereny dzisiejszego Uzbekistanu zamieszkiwała cywilizacja baktryjsko-margiańska. Po latach została ona całkowicie wyparta przez ludy indo-aryjskie, które nadeszły z terenów Kazachstanu. Cywilizacja ta potrafiła stosować irygację, znała uprawę zbóż i prawdopodobnie wypracowała jakiś rodzaj pisma. Około 1700 roku p.n.e. opuścili oni ziemie Uzbekistanu i wyemigrowali do Indii. Zastąpiły ich irańskie plemiona pasterskie, które stosowały osiadły tryb życia. Na terenach uzbeckich żyła także tzw. kultura andronowska, której członkowie jako pierwsi zastosowali rydwany bojowe.
W starożytności
Dwa najważniejsze organizmy państwowe na terenie Uzbekistanu to Sogdiana oraz Baktria na południu Uzbekistanu. Ludność Sogdiany w V wieku p.n.e. założyła legendarną Samarkandę. To tam najpewniej narodził się zoroastryzm.
Mieszkańcy Baktrii, Sogdiany i późniejszego Chanatu Chiwy byli rolnikami. Stosowali zaawansowane metody uprawy i irygacji. Prowadzili osiadły tryb życia (koczownictwo pojawia się wówczas najwyżej w rejonach górskich lub pustynnych), zajmowali się także handlem. Dzisiejszy Uzbekistan to także kolebka języka perskiego. Narodził się on w mieście Afrasiab koło Samarkandy.
Około 545 roku p.n.e. Baktria i Sogdiana zostały podbite przez Imperium Perskie pod wodzą Cyrusa Wielkiego. Tereny te znalazły się pod władza Achemenidów na kolejne lata. Układ sił zmienił się ponownie wraz z podbojami Aleksandra Macedońskiego w 327 roku p.n.e.
Aleksander zdobył Baktrię i Sogdianę. Zamieszkał w Samarkandzie, gdzie pojął za żonę Roksanę, córkę wodza baktryjskiego Oxyartesa. Po tym wydarzeniu Aleksander podporządkował sobie politycznie cały Uzbekistan. Cztery lata później Aleksander Wielki wyruszył na kampanię do Indii porzucając swą siedzibę w Samarkandzie. Aleksander zmarł w tym samym roku. Po jego śmierci imperium, które stworzył zostało podzielone pomiędzy jego najwierniejszych wodzów, zwanych diadochami. Północno-wschodnia część państwa (Transoksania) trafiła do Seleukosa Nikatora, założyciela dynastii Seleucydów. Za jego panowania do Uzbekistanu przeniosło się wielu Greków.
W 250 roku p.n.e. Seleucydzi stracili władzę. W miejsce ich państwa powstało Królestwo Greko-Baktryjskie. Był to okres bujnego rozkwitu kultury i sztuki na tych ziemiach. Około 200 lat później tereny te zajęte zostały przez Partów. W czasach ich panowania religią panującą stał się monoteistyczny zoroastryzm (zaratusztrianizm).
Średniowiecze
Na początku naszej ery w Uzbekistanie powstawać zaczęło imperium Kuszytów, którzy sprowadzili na te ziemie buddyzm. Kuszyci zamieszkiwali na Jedwabnym Szlaku, głównym szlaku handlowym łączącym Wschód i Zachód. Ostatecznie, Kuszyci, jak inne ludy przed nimi, zostali wyparci z terenów Uzbekistanu przez kolejnych zdobywców. Na początku V wieku ziemie Transoksanii podbiła potężna, perska dynastia Sasanidów. Niemal od początku musieli się oni zmagać z najazdami Heftalitów, którzy przybyli do Azji Środkowej z Chin. Ostatecznie Heftalici zostali pokonani przez Sasanidów w bitwie pod Bucharą w 563 roku i przenieśli się w okolice Sogdiany pozostając jednak w zależności od dynastii perskiej. Uważa się, że przodkami dzisiejszych Uzbeków są właśnie Heftalici.
W połowie VII wieku, w wyniku chińskich podbojów, niemal cała Azja Środkowa, w tym Uzbekistan, znalazły się w rękach Chin. Po nich na tereny te dotarli muzułmanie pod wodzą generała Kutajby Ibn Muslima, który podbił Uzbekistan i Kirgistan. W 751 roku wyparli oni Chińczyków. Dla mieszkańców tych terenów nadszedł czas siłowego nawracania ich na islam. Agresja arabskich najeźdźców postępowała. Posuwali się oni nawet do tego, że sprawdzali znajomość Koranu, a osoby, które nie znały świętych pism na wyrywki, były karane. Takie traktowanie sprowokowało w końcu rebelię. Mieszkańcy Samarkandy zniszczyli w swoim mieście turecki garnizon i wywołali bunty w całej Sogdianie. Arabowie w 722 roku musieli porzucić swoje plany siłowej islamizacji tych terenów. Kilka lat później podobne powstanie wybuchło w Bucharze. Kolejne rewolty miały miejsce także na początku i w połowie VIII wieku oraz na początku wieku IX.
Muzułmanie zostali zmuszeni do weryfikacji swojej polityki i złagodzenia kursu. W Samarkandzie zaczęli rozwijać produkcję papieru, który poznali dzięki kontaktom z Chińczykami. Harun ar-Raszid nakazał używanie papieru we wszystkich urzędach imperium. Tym samym, w wyniku podbojów arabskich w Azji Środkowej, papier rozprzestrzenił się w całym świecie islamskim oraz na Zachodzie.
Okres panowania muzułmanów miał także pewne pozytywne efekty. W tamtych czasach Arabowie czerpali z kultury hellenistycznej i dokonań naukowych Chińczyków. Tłumaczyli księgi pochodzące z różnych części świata i zapełniali nimi biblioteki. Dla ziem uzbeckich i tamtejszych miast był to okres szybkiego i bujnego rozwoju. Zostało to zahamowane podczas podbojów mongolskich. Mongołowie pod wodzą Czyngis-chana podbili Samarkandę i Bucharę w 1220 roku. Po śmierci Czyngisa Uzbekistan dostał się pod władzę jego syna Czagataja (chanat czagatajski). W XIV wieku władzę nad tymi terenami przejął Tamerlan. Był on dalekim krewnym Czyngis-chana. Starał się przywrócić Samarkandzie dawną świetność. Miasto to uczynił swoją stolicą i zaczął ją odbudowywać. Okres panowania Timura/Tamerlana nazywany jest „renesansem”.
Po upadku imperium Tamerlana, władzę w Uzbekistanie przejęła uzbecka dynastia Szejbanidów pochodząca od Szibana, syna Dżocziego (przybranego syna Czyngis-chana). Stworzone wówczas państwo nazwano Ułus Uzbek. Był to pierwszy raz, kiedy w pismach pojawiła się nazwa „Uzbek”. W wyniku podbojów państwo to objęło także miasto Chiwa.
Mniej więcej w tym czasie na terenie Uzbekistanu wytworzyły się dwa chanaty: chanat Chiwy, istniejący w latach 1512-1920 oraz chanat Buchary (początkowo jako emirat Buchary) istniejący w latach 1599-1920. W 1709 roku powstał jeszcze chanat Kokandu, który przetrwał do 1876 roku.
Pod rosyjskim panowaniem
Rosja zajęła ziemie Uzbekistanu pod koniec XIX wieku. Walki rozpoczęły się w 1864 roku. Rosja zajęła, po kolei, Bucharę, Chiwę oraz Taszkent. Z ziem tych utworzono Generalną Gubernię Turkiestanu, której stolicą został Taszkent.
Rosja postawiła na rusyfikację podbitych ziem. Wprowadzono także przymusową monokulturę w rolnictwie stawiając na uprawę bawełny. Mieszkańcy podbitych ziem buntowali się przeciwko rosyjskiej polityce, ale zrywy były krwawo tłumione. W 1920 roku chanaty Chiwy i Buchary utraciły resztki niezależności i zostały włączone do Turkiestańskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.
Komuniści, którzy doszli do władzy w Rosji w 1917 roku, spotkali się z silnym oporem ze strony mieszkańców Uzbekistanu. W pewnym sensie Moskwa została zmuszona do ugięcia się pod presją Uzbeków. Zlikwidowano wówczas Turkiestańską ASRS, a w jej miejsce utworzono Uzbecką Socjalistyczną Republikę Sowiecką.
W latach 40. w Uzbekistanie wybuchło kolejne powstanie wymierzone przeciwko komunistom. Wcześniej, również ziem uzbeckich nie ominęła wielka czystka, jaką Stalin urządził działaczom komunistycznym we wszystkich podległych sobie krajach.
Po II wojnie światowej postępować zaczęła rusyfikacja Uzbekistanu, do czego przyczyniła się także migracja osób pochodzenia rosyjskiego, które uciekły z Rosji do Uzbekistanu w obawie przed atakiem Niemiec na ZSRS.
W latach powojennych Sowieci, podobnie jak wcześniej władze carskie, narzuciły Uzbekom konieczność uprawy bawełny. Normy, jakie nałożono w Moskwie były tak wyśrubowane, że Uzbekistan nie był w stanie ich wypełnić. Intensywna uprawa wyjałowiła ziemie, a nawozy ją zatruły. Katastrofalna polityka rolna doprowadziła ostatecznie do niemal całkowitego wysuszenia Jeziora Aralskiego. Władze Uzbekistanu, w obawie przed gniewem ZSRS, zostały nawet zmuszone do fałszowania statystyk, co zostało ujawnione w 1983 roku. W historiografii afera ta została nawet nazwana „aferą bawełnianą”.
20 czerwca 1990 roku, w obliczu bliskiego upadku ZSRS, Uzbekistan zdecydował o własnej niepodległości. 21 grudnia 1991 roku niepodległy Uzbekistan stał się członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw, zrzeszającej 12 spośród 15 byłych republik radzieckich. Uzbekistan pozostał więc w bliskich relacjach z Rosją, choć w końcu jako niepodległy byt.
Czytaj też:
Najbardziej zapomniane ludobójstwo. Jak Rosja eksterminowała CzerkiesówCzytaj też:
Czyngis-chan – imperium od Moskwy do PekinuCzytaj też:
Słoń na ulicach Akwizgranu. Karol Wielki i Harun ar-Raszid