Unia lubelska, którą potwierdził król Zygmunt August 4 lipca 1569 roku stanowiła „iż już Królestwo polskie i Wielkie Księstwo litewskie jest jedno nierozdzielne i nierożne ciało, a także nierożna, ale jedna a spolna Rzeczpospolita, która się ze dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła”.

Twór, jakiego nie było

„Oryginalna to była, na uwagę, szacunek i podziw nawet zasługująca budowla” – pisał o unii lubelskiej Paweł Jasienica w swoim trzytomowym dziele „Rzeczpospolita Obojga Narodów”. – „Państwo składające się z dwóch równorzędnych politycznie prowincji wkrótce miało znowu powiększyć swój obszar, czyniąc nabytki na korzyść Litwy, przybliżyć się do oszałamiającej liczby miliona kilometrów kwadratowych”. Tak się stało, choć dopiero w roku 1619, po podpisaniu z Moskwą rozejmu w Dywilinie. Z kolei prof. Władysław Konopczyński o sejmie lubelskim napisał: „Nigdy w dziejach odrębne narody nie zawarły trwalszego ślubu przy mniejszym zastosowaniu nacisku. Stało się wedle życzenia setek tysięcy, z ujmą tylko dla garści uprzywilejowanych i dla ich pychy. (...) Zaszła tu nie drobna zmiana administracyjna (...), ale akt wielkiej dziejowej doniosłości”.

To właśnie unia lubelska była, kilkadziesiąt lat później, inspiracją dla brytyjskiego parlamentu, który w trakcie panowania Elżbiety I, opracowywał założenia unii Anglii i Szkocji.

Geneza unii z Litwą sięga 1385 roku i rozpoczęła się w Krewie (choć niektórzy historycy podają, że faktycznym miejscem podpisania ówczesnej unii był także Lublin). Pod koniec XIV wieku Polskę i Litwę połączyła osoba króla, Władysława Jagiełły. Od tamtej chwili trwały na polskim dworze dyskusje dotyczące włączenia Litwy do Korony. To jednak nigdy nie nastąpiło – ani unia w Krewie, ani kolejne unie personalne, a także finalnie realna unia lubelska nie miały na celu wchłonięcia Litwy przez Polskę.

W oczekiwaniu na dziedzica – unia realna, a nie personalna

Bezpotomne panowanie króla Zygmunta Augusta rodziło obawy, że po jego śmierci sojusz z Litwą szybko się rozpadnie. Szansą na utrzymanie przymierza była bardziej ścisła unia, która łączyłaby oba kraje czymś więcej, niż tylko osobą monarchy.

Debatę na temat unii realnej rozpoczęto na sejmie w Lublinie w styczniu 1569 roku. Zarówno sejm koronny, jak zwołany jednocześnie sejm litewski obradował 6 miesięcy. Po burzliwych obradach, w trakcie których część litewskich magnatów opuściła miejsce obrad, 1 lipca przyjęto akt unii, który sporządzono kilka dni wcześniej, 28 czerwca.

Rzeczypospolita Obojga Narodów miała odtąd jednego władcę i jeden sejm. Wspólna dla Korony i Litwy była polityka zagraniczną i obronna. Bito także niemal taką samą monetę, z niewielką tylko różnicą – na monetach litewskich znajdowała się Pogoń, a na polskich Orzeł. Ponadto unia lubelska zabezpieczała odrębność urzędów, sądownictwa, wojska oraz języków urzędowych. Litwinom gwarantowała niepodważalność nadań królewskich i zachowanie tytułów, dostojeństw oraz urzędów centralnych przy zagwarantowaniu równości Wielkiego Księstwa wobec Korony. Zarówno Polakom jak Litwinom, zezwalała na nabywanie ziemi w całym państwie.

Ruski poseł donosił Iwanowi Groźnemu: „unia ta polega na tym, że wszystkie prowincje stanowić będą jedno”. Moskwa miała się czego obawiać – od tamtej chwili atakując Litwę, musiała się liczyć także z odpowiedzią ze strony Korony.

Nie wszystkim Litwinom podobała się idea unii lubelskiej. „Nie bez pokrzywdzenia Litwinów została zawarta” – pisał w pamiętniku Jerzy Radziwiłł, biskup wileński, kardynał, a później biskup krakowski. Trzeba jednak przyznać, że to właśnie litewska magnateria znacząco skorzystała na unii z Koroną. „Jego obywatele [Księstwa Litewskiego, dop. red.] poczuwali się do odrębności narodowej, którego to prawa nikt pod słońcem im nie zaprzeczał, odczuwali swój własny litewski patriotyzm. (…) Nigdy żaden z nich od Litwy się plecami nie odwrócił, nie zaparł się jej. (…) Językiem urzędów i prawa, językiem państwowym pozostawał w Wilnie ruski, prabiałoruski – powiedzielibyśmy dzisiaj”. – pisał Jasienica.

Zygmuntowi Augustowi nie było dane długo cieszyć się ścisłym przymierzem Korony i Litwy – zmarł w 1572 roku nie zostawiając potomka. Unia Polski i Litwy jednak przetrwała, aż do trzeciego rozbioru w 1795 roku.

Czytaj też:
Anna Jagiellonka. Zapomniany król PolskiCzytaj też:
Pierwsza wolna elekcja. Jak przebiegała, kto wziął w niej udział?Czytaj też:
Barbara Radziwiłłówna. Dlaczego współcześni jej nienawidzili