Adam Jerzy Czartoryski przyszedł na świat 14 stycznia 1770 roku w Warszawie. Był synem Izabeli z domu Flemming oraz księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, choć jego biologicznym ojcem był najpewniej Mikołaj Repnin. Adam Jerzy Czartoryski był gruntownie wykształcony. Jako młody człowiek odbył wiele podróży.
W 1792 roku walczył w wojnie polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 Maja. Za bohaterską postawę uhonorowano go orderem Virtuti Militari. Po wojennej porażce wyjechał za granicę. Po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej chciał przedostać się do kraju, lecz nie pozwoliły na to władze austriackie. W czasie powstania władze rosyjskie zajęły majątek Czartryskich. Adam Jerzy oraz jego brat Konstanty dostali polecenie wyjazdu do Petersburga, aby tam starać się o zwrot zajętych dóbr. Obaj bracia mieli być „gwarantami” dla strony rosyjskiej. Tam, na dworze Katarzyny II, książę Adam poznał wielkiego księcia Aleksandra, z którym bardzo się zaprzyjaźnił.
Rosyjski minister, przeciwnik Francji
Po koronacji Aleksandra jako cara Aleksandra I, Adam Czartoryski zapoczątkował swoją karierę polityczną. W 1802 roku mianowano go zastępcą ministra spraw zagranicznych Rosji. Po roku został kuratorem wileńskiego okręgu naukowego. Kierując szkolnictwem w ośmiu zachodnich guberniach Rosji, sprzyjał rozwojowi wielu polskich placówek edukacyjnych. Począwszy od 1804 roku Adam Czartoryski zaczął pełnić urząd ministra spraw zagranicznych. W tym czasie polityka zewnętrzna Rosji skupiała się głównie na budowaniu kolejnych koalicji antynapoleońskich. Adam Czartoryski stanowczo sprzeciwiał się koncepcjom wiązania przyszłości Polski z rewolucyjną Francją. Był zdecydowanym przeciwnikiem Napoleona. Uważał, że droga do niepodległości wiedzie przez poprawne i przyjacielskie stosunki z Rosją. Popierał ideę federacji narodów słowiańskich. Przypisuje się mu autorstwo tzw. "planu puławskiego", który zakładał, iż przyszłe państwo polskie składać się będzie z terytoriów zabranych przez Rosję Prusom oraz Austrii. Prorosyjskie sympatie nie ustały nawet pomimo podpisania przez Rosję i Francję traktatu w Tylży i powołania Księstwa Warszawskiego. W 1814 roku przedstawił carowi plan, w którym postulował połączenie Księstwa Warszawskiego z guberniami litewsko-ruskimi.
W 1815 roku książę Adam Jerzy Czartoryski reprezentował Rosję na kongresie wiedeńskim. To tam zapadła decyzja o utworzeniu Królestwa Polskiego. Adam Czartoryski był autorem konstytucji Królestwa, które było zespolone unią personalną z Rosją. W Królestwie Polskim Czartoryski sprawował funkcję wiceprezesa Rządu Tymczasowego, a następnie senatora-wojewody. Był także członkiem Rady Administracyjnej. Został odznaczony orderem Orła Białego. Niedługo później zaczął stopniowo wycofywać się z polityki. W 1823 roku został zastąpiony na stanowisku kuratorskim w Wilnie przez Mikołaja Nowosilcowa.
Hotel Lambert
Po rozpoczęciu powstania listopadowego książę Adam Czartoryski został prezesem Rządu Narodowego. Początkowo liczył na porozumienie z Rosją, lecz, gdy zrozumiał, że ta opcja jest niemożliwa do realizacji, nastawił się na pomoc państw zachodnich. Po klęsce powstania został skazany zaocznie na karę śmierci przez cara Mikołaja I. Musiał wyjechać z kraju.
Na emigracji Czartoryski związany był ze środowiskiem, które określano jako Hotel Lambert. Było to grono niepodległościowych dysydentów o konserwatywno-liberalnych poglądach. Nazwa tego stronnictwa pochodzi od pałacu na Wyspie św. Ludwika zakupionego przez księcia Adama Czartoryskiego, w którym odbywały się spotkania. Środowisko to inspirowało się Konstytucją 3 Maja. Program polityczny Hotelu Lambert zakładał przekształcenie przyszłego państwa polskiego w monarchię konstytucyjną. W tym czasie większość członków stronnictwa nadal widziała księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w roli przywódcy odrodzonej Polski.
Czartoryski angażował się w wspieranie polskiej kultury i nauki. Był prezesem Towarzystwa Historyczno-Literackiego oraz współzałożycielem Biblioteki Polskiej w Paryżu. Gośćmi Hotelu Lambert byli m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Fryderyk Chopin.
W przededniu powstania styczniowego Adam Czartoryski kierował Biurem Dyplomatycznym, które nadzorowało poszczególne agendy tworzone w różnych częściach świata. Widział szansę dla Polski w sytuacji międzynarodowej, jaka wytworzyła się w Europie po Wiośnie Ludów. Spodziewał się konfliktu państw zachodnich z Rosją. W czasie wojny krymskiej książę Adam Czartoryski wspierał polskie formacje wojskowe w Turcji.
Adam Jerzy Czartoryski zmarł 15 lipca 1861 roku w Montfermeil pod Paryżem. Dziedzictwem, które pozostawił po sobie był, oprócz myśli niepodległościowej, liczny dorobek pisarski. Jego pamiętniki do dziś są cennym źródłem historycznym.
Czytaj też:
Ludwik Mierosławski. Buntownik, strateg, symbol rewolucjiCzytaj też:
Pożegnanie z Polską. Fryderyk Chopin na stałe opuszcza swoją OjczyznęCzytaj też:
Artur Grottger. Artysta Polski oczekującej na niepodległość