Od tysięcy lat jajko było symbolem nowego życia, odrodzenia i siły witalnej. Jako metafora początku, jego znaczenie obecne jest w kulturach niemal całego świata – od Mezopotamii, przez Egipt, aż po Słowiańszczyznę. W tradycji wielkanocnej jajko nabrało szczególnego znaczenia, stając się nie tylko pokarmem, ale i niezwykłym, dekoracyjnym artefaktem – pisanką.
Starożytne korzenie pisanek
Już w starożytnej Mezopotamii jajka były zdobione i ofiarowywane bogom jako symbol życia i płodności. W Cesarstwie Rzymskim istniał zwyczaj obdarowywania się jajkami na wiosnę – wspomina o tym m.in. Owidiusz, a Pliniusz Młodszy opisywał zwyczaj malowania jaj naturalnymi barwnikami.
W tradycji chrześcijańskiej jajko zaczęło symbolizować Zmartwychwstanie Chrystusa. Jego skorupka miała oznaczać grób, a życie, które się z niego wykluwa – triumf życia nad śmiercią.
Najstarsze znane pisanki odnalezione na ziemiach polskich pochodzą z X wieku. Odkryto je w czasie wykopalisk archeologicznych na wyspie Ostrówek (teren dzisiejszej Opolszczyzny). Były to ceramiczne skorupki z ornamentami, przypuszczalnie związane z przedchrześcijańskimi praktykami rytualnymi.
Z czasem pisankom przypisywano właściwości magiczne – wierzono, że potrafią chronić przed złymi mocami, chorobami, a nawet pożarem. Według legendy z XIII wieku, chłopiec został uzdrowiony po tym, jak podniósł pisankę z grobu św. Jadwigi Śląskiej.
W tradycji ludowej jajka poświęcone w Wielką Sobotę miały potężną moc ochronną. Dawniej zakopywano je np. pod węgłem domu, aby zapewnić dobrobyt i ochronę przed złymi duchami, rzucano je w ogień podczas pożaru, wierząc, że ugaszą płomienie, skorupki święconych jajek zakopywano pod drzewkami owocowymi, co miało przynieść urodzaj lub też umieszczano je w ziemi przed zasiewem, by wspomóc wzrost roślin.
Sztuka farbowania – naturalne barwniki
Tradycyjnie jajka farbowano przy pomocy naturalnych składników, znanych i stosowanych przez wieki. W jaki sposób ufarbować jajka w taki sposób? Dobrze wiedziały to jeszcze nasze babcie. Dziś praktyka ta coraz bardziej zanika, lecz mimo to warto może jeden z dawnych sposobów wypróbować?
Kolor brązowy lub ciemnoczerwony uzyskamy gotując jajka w łupinach cebuli. Kolor czarny – w korze dębu. Kolor zielony – w pędach młodego żyta, ze szpinakiem lub w listkach barwinka. Kolor żółty – w korze młodej jabłoni lub w wodzie z dodatkiem kurkumy. Kolor różowy – w soku z buraka. Kolor niebieski – w liściach czerwonej kapusty. Warto także wiedzieć, że zmiana odczynu wody (np. poprzez dodanie octu) wpływa na odcień uzyskiwanego koloru.
Pisanki a kraszanki – czym się różnią?
Choć potocznie wszystkie kolorowe jajka wielkanocne nazywamy pisankami, to istnieją między nimi spore różnice. Jakie sposoby zdobienia jajek wyróżniamy?
- Kraszanki (malowanki, byczki) – jednolicie barwione jajka, bez dodatkowych zdobień. Nazwa pochodzi od staropolskiego „kraszyć” – barwić.
- Pisanki – jajka z ornamentami, malowane lub rysowane. Nazwa wywodzi się od „pisać” (wzory nanoszono np. woskiem).
W zależności od regionu Polski istniały i istnieją różne, powszechnie stosowane metody barwienia i zdobienia jajek. Oto kilka przykładów:
- Pisanki woskowe – wzory nanosi się roztopionym woskiem, a następnie barwi (technika batikowa). Takie zdobienia są popularne na Podlasiu oraz na wschodzie Polski.
- Drapanki – wzory wyskrobywane są na wcześniej zabarwionym jajku przy pomocy igły lub nożyka (Śląsk).
- Nalepianki – zdobione są wycinankami z papieru (okolice Krakowa i Łowicza).
- Ażurki (oklejanki) – to delikatnie perforowane wydmuszki, przypominające koronkę. Najczęściej mają charakter ozdobny.
- Haftowane pisanki – to z kolei jajka owinięte tkaniną, haftem albo włóczką – takie zdobienie znane jest m.in. na Kurpiach.
Największe zbiory pisanek w Polsce można podziwiać w: Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie, Muzeum Pisanki w Ciechanowcu oraz Muzeum Etnograficznym w Krakowie.
Czytaj też:
Powitanie 2026 roku już dziś? W tym mieście Nowy Rok obchodzi się 25 marca. Dlaczego?Czytaj też:
Piramida, o której nikt nie wiedział. Co zagadka z pustyni judzkiej zmieni w archeologiiCzytaj też:
Karmazyn czy cynober? Jak zmieniono kolor polskiej flagi