W czasie Obławy Augustowskiej zginęły tysiące Polaków. Dokładna liczba zabitych i deportowanych nie jest znana.

Obława Augustowska była przeprowadzoną przez Sowietów w dniach od 10 do 25 lipca 1945 roku akcją militarną, która oficjalnie wymierzona została w polskie podziemie niepodległościowe działające na pograniczu polsko-litewskim oraz w Puszczy Augustowskiej. Obława to największa sowiecka zbrodnia dokonana już po zakończeniu drugiej wojny światowej, a także największa masowa egzekucja ludności cywilnej aż do czasu wojny w Jugosławii.

W 80. rocznicę Obławy Augustowskiej, 12 lipca 2025 roku, zostanie otwarty Dom Pamięci Obławy Augustowskie, który znajduje się przy ul. 3 Maja 16 w Augustowie w tzw. Domu Turka, gdzie w czasie drugiej wojny światowej znajdowała się siedziba NKWD i NKGB, zaś po wojnie siedziba UB, SB i MO.

Tuż po wojnie w miejscu tym przetrzymywane były między innymi osoby, które Sowieci aresztowali w czasie Obławy Augustowskiej.

Prezentowany poniżej tekst to fragment artykułu pt. „Lista ofiar Obławy Augustowskiej – aktualny stan badań, problemy i postulaty badawcze” autorstwa znanych specjalistów od tematu Obławy Augustowskiej: Danuty Kaszlej i Zbigniewa Kaszleja. Artykuł znalazł się w publikacji zbiorowej wydanej przez Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego: „Obława Augustowska i jej konsekwencje. Stan badań i postulaty badawcze”, red. Łukasz Faszcza i Piotr Gontarczyk.

Danuta Kaszlej to historyk regionalistka, honorowy profesor oświaty, od 2006 roku prezes Klubu Historycznego im. Armii Krajowej w Augustowie, od 2020 roku wiceprezes Federacji Patriotycznej.

Zbigniew Kaszlej to historyk regionalista, prezes augustowskiego Koła Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, wiceprezes Klubu Historycznego im. Armii Krajowej w Augustowie.

Rejestry sowieckie – lista proskrypcyjna i lista ofiar

Opierając się na wzbogaconej w ostatnich latach bazie źródłowej i stanie wiedzy, który jest pokłosiem wysiłków rodzin ofiar, historyków, społeczników, stowarzyszeń i instytucji, autorzy artykułu podjęli na nowo próbę rekonstrukcji listy ofiar Obławy Augustowskiej. Jest to rekonstrukcja, ponieważ pierwszym imiennym spisem potencjalnych ofiar była lista proskrypcyjna przygotowana przed lipcową obławą. Na jej podstawie „Smiersz” kwalifikował aresztowanych na „listę śmierci”, którą historycy i prokuratorzy od lat starają się odtworzyć. „Mieli listę. Sprawdzali na liście” – powtarzali świadkowie tamtych wydarzeń. Sowieci na każdym etapie filtracji zatrzymanych posługiwali się wykazem osób, które chcieli aresztować i zlikwidować.

Ci z zatrzymanych, których zwolniono, uznając, że nie byli związani z AK-AKO, opisywali, że w czasie przesłuchania ich dane były sprawdzane w spisie. Stanowiło to pierwsze kryterium selekcji – nazwisko zapisane na liście przekreślało szansę na zwolnienie. W relacjach pojawiły się przekazy o pokaźnej i oprawionej [!] książce z nazwiskami (18).

O przygotowaniu list meldował też zwierzchnikom kierownik augustowskiego PUBP, Aleksander Kuczyński: „W dniach 11–12 sporządzałem spisy zarejestrowanych czynnych członków AK w tłumaczeniu na język rosyjski oraz przetłumaczenie niektórych dokumentów większego znaczenia, który to materiał przekazałem dla sztabu wojsk sowieckich oraz dałem orientację odnośnie band” (19).

Spis żołnierzy i współpracowników Obwodu Augustów i Obwodu Suwałki AK-AKO był zapewne obszerny, dzięki działalności wywiadowczej prowadzonej przez partyzantkę sowiecką, z którą czasowe współdziałanie podjął wiosną 1944 r. inspektor suwalski AK mjr Franciszek Szabunia, ps. „Zemsta” (20). Ponadto oficerowie NKWD, funkcjonujący jako doradcy sowieccy przy tworzonych pod ich nadzorem PUBP (a także same te urzędy), mieli swoją agenturę, w wielu wypadkach sprawdzoną już w czasie pierwszej okupacji sowieckiej w latach 1939–1941 (21).

Przed obławą dokonano też zatrzymań żołnierzy podziemia, którzy po operacyjnym wykorzystaniu stali się ofiarami tej zbrodni. Przejmował ich „Smiersz”, a wymuszone zeznania, czasem też zatrzymane przy nich dokumenty, powiększały sporządzany przez Sowietów rejestr uczestników konspiracji niepodległościowej (22). Dużo materiału z danymi osobowymi przyniosło też spektakularne, choć zapewne przypadkowe, przejęcie przez Sowietów 24 czerwca 1945 r. w Krasnoborkach archiwum Obwodu Augustów AKO (23).

Warto podkreślić, że finalna lista osób aresztowanych i zamordowanych była tylko ułamkiem listy proskrypcyjnej, ponieważ większości partyzantów udało się już wcześniej opuścić teren objęty obławą (24), a niektórzy przetrwali ją w ukryciu (25).

Historia tworzenia wykazów ofiar Obławy Augustowskiej zaczyna się zatem od sowieckich list: proskrypcyjnej – spisu członków podziemia, sporządzonego już przed wymierzoną w AK-AKO pacyfikacją, oraz tej finalnej, będącej „listą śmierci” z nazwiskami osób, które funkcjonariusze „Smierszu” uznali za zaangażowane w polskie podziemie niepodległościowe. Żadna z nich nie jest jednak dostępna badaczom, ale istotna jest wiedza o ich roli i o wysiłku Sowietów, by ująć w spisie i poszukiwać ludzi nieprzypadkowych. Publicyści natomiast powtarzają często tezę, jakoby większość ofiar Obławy Augustowskiej stanowiła ludność cywilna, niezwiązana z konspiracją. Ostatecznie to lista ofiar dostarczy odpowiedzi, w jakim stopniu udało się funkcjonariuszom kontrwywiadu „Smiersz” zrealizować cel operacji – wykryć i unieszkodliwić „wszystkie formacje antyradziecko nastawionej «Armii Krajowej»” (26).

Przypisy:

18. Między innymi relacje Wacława Leszczyńskiego, Franciszka Milucia, Czesława Dzimitrowicza w: Obława Augustowska – lipiec 1945 r. Wybór, s. 349–352, 346–348, s. 306; relacja Edwarda Piekarskiego, Mariana Bućko, Mariana Tananisa w zbiorach D. i Z. Kaszlejów.

19. Meldunek specjalny kierownika PUBP w Augustowie por. Aleksandra Kuczyńskiego do kierownika WUBP w Białymstoku mjr. Piątkowskiego o rozpoczęciu operacji wojsk sowieckich na terenie powiatu, 19 VII 1945, w: Obława Augustowska – lipiec 1945 r. Wybór, s. 88.

20. Z. Kaszlej, B. Rychlewski, Słownik biograficzny konspiracji niepodległościowej na Augustowszczyźnie i Suwalszczyźnie 1944–1956, Kraków 2020, s. 685–686.

21. Przykładem jest Jan Szostak, który napisał o współpracy z NKWD w latach 1940–1941,wnioskując w 1945 r. o przyjęcie go do PUBP w Augustowie (https://polskiemiesiace. ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/lipiec-1945/oblawa/komunisci/130606, Zyciorys-Jana-Szostaka.html [dostęp: 24.08.2023]). Biogram Jana Szostaka zob. w: Twarze białostockiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Białymstoku. Informator personalny, Białystok 2007, s. 243. O Janie Szostaku zob. także: katalog.bip.ipn.gov.pl [dostęp: 25.03.2024].

22 Na przykład zatrzymanie 26 czerwca 1945 r. w Sumowie Albina Polańskiego, ps. „Czarny”, przy którym znaleziono wiele dokumentów. Następnego dnia przeprowadzono operację w gminach Giby i Sejny, w wyniku której zatrzymano 139 osób, po przesłuchaniach uwięziono 28 żołnierzy AKO. W kolejnej operacji na tym terenie 2 lipca 1945 r. został zatrzymany Franciszek Luto, ps. „Natan”, przy którym znaleziono spis 20 ludzi wraz z pseudonimami (A. Zabłocki, Urząd Bezpieczeństwa w Suwałkach (1944–1956), Warszawa 2016, s. 43; T. Radziwonowicz, Wojska sowieckie, s. 44–45).

23. J.S. Kuntz „Palant”, „Kotwicz”, Spowiedź konspiratora i partyzanta, Białystok– Warszawa 2021, s. 730–732; relacja Tadeusza Zięciny, w: Obława Augustowska – lipiec 1945. Wybór, s. 361–362; Meldunek sytuacyjny przewodnika Obwodu AKO Augustów kpt. Bronisława Jasińskiego „Łoma”, cz. II za miesiąc czerwiec 1945 r., w: tamże, s. 75–76; Sprawozdanie dekadowe kierownika PUBP w Augustowie chor. Aleksandra Kuczyńskiego do kierownika WUBP w Białymstoku, dotyczące pracy urzędu za okres 7–17 lipca 1945 r., w: Rok pierwszy, s. 446–448.

24. Teren objęty obławą opuścili inspektor suwalski mjr Franciszek Szabunia, ps. „Zemsta”, i komenda Obwodu AKO Augustów z komendantem kpt. Bronisławem Jasińskim, ps. „Komar”, „Łom”, na czele (zob. Relacja Tadeusza Zięciny, w: Obława Augustowska – lipiec 1945 r. Wybór, s. 360–368; D. Kaszlej, Z. Kaszlej, Ujawnienie żołnierzy Obwodu Suwalsko-Augustowskiego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, „Rocznik Augustowsko-Suwalski” 2002, t. 2, s. 112–113).

25. Mieczysław Babkowski, ps. „Zygfryd”, Tadeusz Babkowski, ps. „Orlik”, Walerian Babkowski, ps. „Zagłoba”, Czesław Chilmon, ps. „Zawisza”, Jan Chilmon, ps. „Szczygieł”, Władysław Chilmon, ps. „Żwirko”, przetrwali obławę ukryci w bunkrze w okolicach wsi Strękowizna. W zbiorach D. i Z. Kaszlejów znajduje się relacja Waleriana Babkowskiego, opisująca sprawiedliwe dzielenie coraz mniejszych racji żywnościowych podczas wielodniowego pobytu w bunkrze.

Czytaj też:
Rzeź wołyńska. Ekspert: Na Ukrainie nie ma praktycznie żadnych upamiętnień ofiarCzytaj też:
Ostatnie ofiary komunistów. Ciało księdza znaleziono w Krynicy MorskiejCzytaj też:
80 lat od haniebnego wyroku. Komunistyczny podstęp