„Sto lat temu, 20 listopada 1925 r., zmarł pisarz Stefan Żeromski, autor »Syzyfowych prac«, »Ludzi bezdomnych«, »Popiołów« i »Przedwiośnia«, pierwszy prezes polskiego PEN Clubu, nazywany „sumieniem literatury polskiej”. Pogrzeb Żeromskiego, który odbył się trzy dni później, stał się wielką manifestacją narodową. Na żądanie mieszkańców stolicy 23 listopada skrócono godziny pracy. W uroczystości wzięły udział tysiące ludzi towarzyszących zmarłemu w jego ostatniej drodze z Zamku Królewskiego na cmentarz ewangelicko-reformowany przy ul. Żytniej”. – pisze Krzysztof Masłoń w swym artykule poświęconym Żeromskiemu, opublikowanym w listopadowym numerze „Historii DoRzeczy”.
Walka o wykształcenie
Stefan Żeromski przyszedł na świat 14 października 1864 roku w Strawczynie. Pochodził z ubogiej szlachty. Jego rodzicami byli Wincenty Żeromski i Józefa z Katerlów. Jego ojciec był dzierżawcą folwarków. Stefan wychowywał się w jednym z nich, w Ciekotach. Szybko został sierotą – jego matka zmarła w 1879, zaś ojciec w 1883 roku.
Zanim dotknęła go rodzinna tragedia, zaczął uczęszczać do szkoły w Psarach. Później kontynuował edukację w Męskim Gimnazjum Rządowym w Kielcach. Tam spotkał wybitnego pedagoga i nauczyciela Antoniego Gustawa Bema, który stał się dla niego wzorem i inspiracją. Żeromski uwiecznił go później jako profesora Sztettera w „Syzyfowych pracach”.
Żeromski od młodych lat cierpiał na gruźlicę. Po stracie rodziców nie miał pieniędzy na edukację, a do tego kłopoty sprawiały mu niektóre przedmioty. Łącznie trzy razy powtarzał klasy. Ostatecznie ukończył gimnazjum bez zdania matury. Po zakończeniu tej szkoły poszedł na studia do Instytutu Weterynarii w Warszawie, gdzie matura nie była wymagana. Porzucił je niedługo później ze względu na brak pieniędzy.
W tym czasie poznał różnych działaczy socjalistycznych. Zaczął utożsamiać się z głoszonymi przez nich postulatami. Jednocześnie, żeby zarobić na życie, pracował jako guwerner. Zaczął też pisać artykuły do gazet.
W 1892 roku wyjechał po raz pierwszy do Zakopanego. Wiele chodził po górach. Tatry zrobiły na nim wielkie wrażenie, stając się inspiracją dla powstałych później utworów. W tym czasie miał już za sobą kilka literackich debiutów oraz przekładów z innych języków.
Pisarska kariera i praca u podstaw
W kolejnych miesiącach Żeromski mieszkał w Zurychu, Wiedniu, Pradze i Krakowie. W 1892 roku ożenił się z Oktawią z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową. Wspólnie z jej córeczką z pierwszego małżeństwa zamieszkali w Zurychu, gdzie Żeromski znalazł zatrudnienie w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Tam pisał „Syzyfowe prace” oraz zapewne przystąpił do pracy nad „Popiołami”. Pięć lat później wrócił do Polski. Pracował w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie. Wcześniej Żeromski wydał zbiory swych opowiadań. W 1899 roku ukazały się „Syzyfowe prace”, dwa lata później „Ludzie bezdomni”, zaś w 1904 roku „Popioły”. Ostatnia powieść okazała się wielkim sukcesem, także finansowym. Żeromski mógł w końcu poświęcić się całkowicie pracy pisarskiej. Z całą rodziną (wcześniej parze urodził się syn) przeniósł się do Zakopanego.
Żeromski interesował się wydarzeniami Rewolucji 1905 roku i coraz bardziej angażował się w sprawy społeczne. Był inicjatorem założenia Uniwersytetu Ludowego, organizował kursy dokształcające dla uczniów szkoły rzemieślniczej. Dzięki niemu powstała też robotnicza grupa teatralna, którą prowadził Józef Gardecki.
Od 1909 roku przez trzy lata mieszkał w rodziną w Paryżu. Po powrocie osiadł w Zakopanem z poznaną kilka lat wcześniej Anną Zawadzką – para nigdy nie zawarła związku małżeńskiego, jednak to jej Żeromski zapisał przed śmiercią cały swój majątek. Z Anną Żeromski miał córkę, Monikę.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej chciał wstąpić do Legionów. Ostatecznie w walkach nie brał udziału. Ponownie zamieszkał w Zakopanem, gdzie udzielał się społecznie. W 1918 roku, kiedy władza zaborców nad ziemiami polskimi sypała się w gruzy, pod Tatrami powołano efemeryczne „państewko” Rzeczpospolitą Zakopiańską, której Żeromski został ogłoszony prezydentem. Pod koniec tego samego roku całą swą władzę przekazał tworzącemu się rządowi w Warszawie.
Po wojnie polsko-bolszewickiej Żeromski zamieszkał w Warszawie, w Konstancinie. Od prezydenta Wojciechowskiego otrzymał natomiast mieszkanie w murach Zamku Królewskiego. Żeromski angażował się w sprawy przyłączenia Warmii i Mazur do Polski, działał na rzecz Polaków mieszkających na tych terenach, aby brali udział w planowanych plebiscytach. Jednocześnie działał w wielu stowarzyszeniach literackich. W 1925 roku został założycielem i pierwszym prezesem polskiego oddziału PEN Clubu. W ostatnich latach życia wydał powieści „Wiatr od morza” oraz „Przedwiośnie”.
Stefan Żeromski zmarł 20 listopada 1925 roku w Warszawie. Jego pogrzeb zgromadził tłumy. Żeromski został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.
Czytaj też:
Budziciel polskich sumieńCzytaj też:
Wojenka z Czechami, "walki" z Austrią, czyli Rzeczpospolita ZakopiańskaCzytaj też:
Radiowa depesza. Tak świat dowiedział się o odzyskaniu niepodległości przez Polskę