Zmarły 15 sierpnia 2013 r. w Nicei w wieku 83 lat Sławomir Mrożek, największy po wojnie dramaturg polski, także prozaik i rysownik, po śmierci nadal przypominał o sobie czytelnikom nowymi tytułami, a to za sprawą ukazujących się, nieznanych wcześniej kolejnych tomów prowadzonego od roku 1962 dziennika oraz wydawanej korespondencji z luminarzami życia kulturalnego nad Wisłą, m.in. Stanisławem Lemem, Adamem Tarnem, Erwinem Axerem.
Jeśli chodzi o „Dziennik”, to autor „Tanga” pisał go w trzydziestu kilku miastach na trzech kontynentach. A miejsca stałego pobytu pisarz ten zmieniał kilkakrotnie: w 1963 r. wyjechał z Polski do Włoch i podjął decyzję o emigracji, w roku 1968 przeniósł się do Paryża, gdzie – po zamieszczeniu w „Le Monde” protestu przeciw interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji – wystąpił o azyl polityczny, w 1989 r. wyjechał do Meksyku, w 1996 r. powrócił do Polski – do Krakowa – i wreszcie w 2008 r. przeniósł się do Nicei.
Milczący, wycofany…
Dzięki wydobytym na światło dzienne osobistym zapiskom Mrożka wiedza o nim znacznie się powiększyła, dziennik dopowiedział bowiem to, o czym milczały jego sztuki, co tylko w zarysach ujawniły jego eseistyka i biografistyka. A Mrożek był autorem wyjątkowym. Jego milkliwość była legendarna, a nieliczne z nim wywiady przeszły do legendy. Kiedy po powrocie autora „Emigrantów” z Meksyku znana dziennikarka, Elżbieta Sawicka, po bezskutecznych próbach ożywienia rozmówcy i wydobycia z niego czegoś więcej niż „tak” lub „nie”, poprosiła go, by opowiedział jej o swoim ranchu La Epifania, Mrożek wyciągnął plik fotografii i po kolei je demonstrował: raz, dwa, trzy i tak gdzieś do 30. Bez słowa komentarza.
W książce Antoniego Libery „Godot i jego cień” znajduje się relacja ze spotkania Sławomira Mrożka z Samuelem Beckettem w 1969 r. Doszło do niego z inicjatywy – jak mówił Mrożek – „prostodusznego Tarna, który [...] z jakichś względów uważał, że musimy się poznać. [...] Uważał, że między nami jest jakieś podobieństwo i że z tego powodu będziemy mieli sobie wiele do powiedzenia. Przyprowadził mnie wtedy do jakiejś restauracji, zapoznał nas ze sobą i zostawił tam samych. Siedzieliśmy z dwie godziny, sącząc irlandzką whisky i prawie nic nie mówiąc. No bo właściwie o czym mieliśmy rozmawiać?”.
A jakie wrażenie zrobił Mrożek na autorze „Czekając na Godota”? „Nadzwyczaj miły człowiek. Milczący, wycofany. Mieliśmy świetny kontakt”.
Polak to, Polak tamto
Jak to ujmował Janusz Majewski, autor „Tanga” uchodził za mruka, skąpca i człowieka nieużytego; miano go za postać dziwną, śmieszną i karykaturalną.
Bodaj najlepiej sprawdzał się jako bohater anegdot podkreślających jego milkliwość, skłonność do paradoksów, introwertyzm. Nawiasem mówiąc, nie mijał się z prawdą Tadeusz Nyczek, twierdząc: „Istnieje legenda, że Mrożek zawsze w towarzystwie milczał, ale czasem myślę, że zrobił sobie z tego bardzo wygodną maskę. Chyba po prostu nie chciało mu się odzywać, kiedy czuł, że rozmowa nabiera charakteru czegoś, co Amerykanie nazwali small talk, czyli pieprzenie o niczym”. Kiedy bowiem miał coś istotnego do powiedzenia, artykułował to dobitnie. Tak jak wtedy, gdy w latach 80., po dłuższej nieobecności w Polsce, pojawił się w krakowskim mieszkaniu państwa Voglerów. Jak relacjonuje Romana Próchniecka-Vogler, „wiedząc, że bardzo lubi kremówki, kupiłam ich całą masę. Sławek zjadł jedną, a wszystko, co powiedział w czasie tego dwu- czy trzygodzinnego spotkania, to było: »Kiedyś kremówki były większe«”.
Czytaj też:
„Ostatni z niekoronowanych królów Polski”. II RP była jego dzieckiem
Wojciech Plewiński, fotograf, autor 500 (!) okładek „Przekroju”, wspominał Mrożka: „[…] kiedyś zrozumiałem, jak bardzo negatywny jest jego stosunek do wsi, z której pochodził. Nie pamiętam już, o czym rozmawialiśmy, gdy nagle zasyczał zaciekle: »Jak ja tego wszystkiego, co chłopskie, nienawidzę!«. Ten jego zajadle negatywny stosunek ogromnie mnie zaskoczył. Zresztą, w swoich rysunkach nabijał się z zacofania i ciemnoty: sukmana, pawie pióro i rogatywka, kosynierzy, Polak to, Polak tamto – to były jego tematy. Chciał się odciąć od tego pochodzenia, zresztą, nie widać było po nim wsi. […] W 1990 roku przyjechał z zagranicy, gdy urządzono festiwal z okazji jego sześćdziesiątych urodzin. W ramach tego festiwalu odbyła się w Borzęcinie impreza, na której robiłem zdjęcia, ale nic ciekawego z nich nie wyszło, bo bohater był całkowicie obstawiony, siedział na jakimś tronie i słuchał hołdów oraz pieśni ludowych. Pomyślałem sobie wtedy: »Tak na nich plułeś, a oni cię wielbią«. Nie wiem, czy oni to robili do końca szczerze, czy ktokolwiek czytał Mrożka w Borzęcinie, i dziwne mi się wydało, że on, który w młodości miał niezwykle ostre i zjadliwe spojrzenie właśnie na takie rzeczy, chce w to brnąć”.
Jak huba drzewna
W 1964 r. Jan Błoński zarzucił twórcy „Indyka” – nie do końca wprost – mizantropię. Pisał w liście do Mrożka: „Rozmawiałem o Tobie (tj. o Twej twórczości) z Jurkiem Kwiatkowskim, który tu jest. Ten powiada tak: nigdy nie pisałem o Mrożku, bo nie chciałem kłamać, a widzę, że tak w gruncie rzeczy to jest on nie tyle antyustrojowy, ile po prostu antyludowy, on nie cierpi ludu, usymbolizowanego – ja dodaję – w dozorcy, w chamie, w dzikim wódczanym Polaczku. Na to Teresa [żona Jana Błońskiego – przyp. K.M.] moja słusznie dodała, że Ty właściwie ludzi nie lubisz, czyli jesteś mizantrop. Osobna kwestia: niemniej Jurek ma rację. Ty jadowicie niszczyłeś przeszłość, prowincję, XIX wiek, a sam – na początku – nie wiedziałeś, że niszczysz z resentymentu za to, że się rozleciały, że nie miały siły dość, by istnieć. Stąd dramat Twej sztuki, jesteś, nie gniewaj się, jak huba drzewna, jak perwersja intelektu: żyjesz z dzieła zniszczenia, ale poza tym dziełem czujesz pustkę, niszczysz formy, a poza nimi widzisz Nic, Instynkty, Złe, Nicość”.
Sławomir Mrożek udzielił znamiennej odpowiedzi: „Co do mojej mizantropii, o ile dla postronnych widoczne są jej objawy, co bardzo możliwe, to w każdym razie nie zgodziłbym się na ich interpretację, że jest to świadectwo nielubienia ludzi w ogóle. Moim zdaniem ludzi nie można ani kochać, ani nie kochać, bo nie ma w tym układzie »ja-ludzie« trzeciego partnera, nie ma trójkąta, nie ma wyboru [...]. To prawda, że raczej unikam ludzi, ale nie z »nielubienia«, tylko dlatego, że jestem na ludzi wrażliwy i dla mnie każde spotkanie, nie mówiąc już; uwikłanie, choćby najbłahsze i najbardziej codzienne, jest szokiem. Trudno uwierzyć, ale nawet kupienie gazety, czyli nieuchronny kontakt z kioskarzem, jest już dla mnie zaburzeniem, wtargnięciem obcej siły w mój układ, oczywiście zaburzeniem minimalnym i proporcjonalnie mniejszym od zaburzeń spowodowanych spotkaniami bardziej rozbudowanymi, ale jednak zaburzeniami”.
Czytaj też:
Tajna gra aktorów przeciw PRL
Janusz Majewski zwracał uwagę jeszcze na coś innego: „[…] po chorobie pozrywał wszystkie kontakty, nie tylko ze mną, i nie był w stanie do nich wrócić. Podałem mu na przykład krakowski adres naszego wspólnego przyjaciela z architektury, z którym spotkał się także we Włoszech i miał bardzo dobre stosunki, a mimo to Sławek nigdy się do niego nie odezwał. Nie odnowił znajomości z jeszcze jednym naszym wspólnym kolegą, też architektem, o podobnych zamiłowaniach jak on, który też zaczynał od rysunkowych żartów, choć Mrożek kreską uproszczoną, a tamten realistycznie. Już nie wspominając o jego partnerze z »Ronda«, Szlachtyczu, z którym nawet nie chciał się przywitać. Czy ktoś mu go przedstawił jako strasznego komucha, bo Szlachtycz był naczelnym reżyserem w peerelowskiej telewizji? Uważano, że Mrożek zdziwaczał kompletnie i z niewiadomych powodów chce się odciąć od wszystkich krakowskich kolegów. Niektórzy z nich sądzą, że powodem tego była bezbrzeżna pycha, że poświęcił stare przyjaźnie dla największej miłości swojego życia: miłości własnej”.
Zapewne niedalekie to od prawdy, co nie zmienia faktu, że miał rację Ludwik Flaszen, nieco patetycznie przypominając: „Jest taka tradycja, że wdzięczni rodacy przebaczają bluźnierstwa i szyderstwa swoim wielkim, a potrzeba wielkich jest tu nieustająca”.
Isolamento
Zaraz po wydarzeniach marcowych 1968 r. Mrożek napisał: „Mogę robić tylko jedno, tylko jeden sposób zachowania muszę sobie wyznaczyć. Nie udawać, że cierpię. Siedzę poza krajem, bo mi tak lepiej. [...] Może przyjść moment, kiedy moje siedzenie cicho stanie się podejrzane, nieetyczne. Poczekamy, zobaczymy”. Nie czekał długo, 16 października 1968 r. zapisał: „Władze polskie odmówiły mi przedłużenia ważności paszportu. Władze polskie o mnie każą wypisywać, że jestem zdrajcą. A ja władze polskie mam w dupie”.