Lista światowego dziedzictwa została ustanowiona na mocy Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego przyjętej przez UNESCO 16 listopada 1972 roku. Weszła w życie trzy lata później. Nominacje na listę światowego dziedzictwa zgłaszane są przez poszczególne kraje. Zanim dany obiekt zostanie włączony na listę, musi znaleźć się na tzw. liście informacyjnej. W 2021 roku na liście dziedzictwa znalazło się 1154 obiektów.
W Polsce znajduje się 17 obiektów światowego dziedzictwa. 15 to obiekty kulturowe, a 2 to obiekty przyrodnicze.
Polskie zabytki na liście UNESCO
Stare Miasto w Krakowie
Stare Miasto w Krakowie zostało wpisane na listę UNESCO w 1978 roku jako jedno z pierwszych dwunastu obiektów. Historyczne centrum obejmuje trzy zespoły urbanistyczne: średniowieczne miasto Kraków, wzgórze wawelskie oraz Kazimierz i Stradom.
Stare Miasto Krakowa, dawnej stolicy Polski, rozciąga się u stóp Zamku Królewskiego na Wawelu. XIII-wieczne miasto kupieckie posiada największy w Europie rynek, liczne zabytkowe kamienice oraz bogato wyposażone pałace i kościoły. O świetnej przeszłości Krakowa świadczą fragmenty XIV-wiecznych murów miejskich, położona na południu miasta średniowieczna dzielnica Kazimierz, z zabytkowymi synagogami, Uniwersytet Jagielloński oraz katedra gotycka, w której pochowani są królowie Polski.
Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni
Podobnie jak Stare Miasto w Krakowie, Kopalnia Soli w Wieliczce została wpisana na listę UNESCO w 1978 roku. W 2013 roku wpis rozszerzono o Kopalnię Soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce.
Pokłady soli kamiennej w Wieliczce eksploatowane są od XIII w. Kopalnia rozciąga się na 9 poziomach i liczy 360 km chodników, w których znajdują się wyrzeźbione w soli ołtarze, posągi i inne dzieła sztuki; etapy pasjonującej pielgrzymki ku przeszłości tego zakrojonego na szeroką skalę przedsięwzięcia przemysłowego.
Strefę Zabytkową Kopalni w Bochni stanowią 3 szyby: Sutoris (z połowy XIII w.), Campi (z połowy XVI w.) i Trinitatis (z początku XX w.) oraz 9 poziomów, usytuowanych pod powierzchnią. Cenną spuściznę kultury duchowej bocheńskich górników stanowią podziemne kaplice i miejsca kultu religijnego.
Auschwitz-Birkenau.
Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945)
Tereny byłych obozów Auschwitz-Birkenau zostały wpisane na listę UNESCO w 1979 roku. Reprezentują one wszystkie obozy koncentracyjne i obozy zagłady na świecie. Miejsce to pierwotnie nazywane było „Obozem koncentracyjnym Auschwitz”, ale na prośbę Polski zmieniono nazwę na „Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940–1945)”.
Ogrodzenia, druty kolczaste, wieże strażnicze, baraki, szubienice, komory gazowe oraz krematoria świadczą o warunkach, w jakich odbywało się hitlerowskie ludobójstwo na terenie dawnego obozu koncentracyjnego i obozu zagłady Auschwitz-Birkenau, największego w III Rzeszy. Badania historyczne wykazały, że w obozie tym, stanowiącym symbol okrucieństwa ludzi wobec ludzi w XX wieku, systematycznie głodzono, torturowano i wymordowano 1, 5 miliona ludzi, w przeważającej części Żydów.
Puszcza Białowieska
Na listę dziedzictwa polska część Puszczy Białowieskiej wpisana została w roku 1979, a część białoruska w 1992 roku. Puszcza Białowieska to kompleks leśny obejmujący rozległe starodrzewy. Jest przykładem lasu mieszanego i tzw. siedlisk nieleśnych takich jak łąki, doliny rzeczne i tereny podmokłe. Puszcza Białowieska to dom dla największej liczby wolno żyjących żubrów oraz wilków, rysiów i wydr.
Puszcza Białowieska położona na terytorium Polski i Białorusi jest rozległą połacią pierwotnego lasu, w którym występują zarówno drzewa iglaste, jak i liściaste. Obszar wpisany rozciąga się na powierzchni liczącej 141 885 ha. Jest to miejsce unikalne z punktu widzenia zachowania różnorodności biologicznej. Występuje tu najliczniejsza populacja żubra europejskiego, gatunku, który symbolizuje Puszczę Białowieską.
Stare Miasto w Warszawie
Stare Miasto w Warszawie trafiło na listę UNESCO w roku 1980. W czasie II wojny światowej Niemcy celowo zniszczyli i wyburzyli około 85 procent powierzchni miasta. Proces odbudowy po wojnie trwał wiele lat.
W sierpniu 1944, w czasie Powstania Warszawskiego, przeszło 85% zabudowy Starego Miasta zostało zniszczone przez oddziały hitlerowskie. Po wojnie, z woli społeczeństwa, podjęto trwające pięć lat dzieło odbudowy, pieczołowicie restaurując kościoły, pałace oraz Rynek Starego Miasta. Jest to wyjątkowy przykład niemal całkowitej odbudowy zabytków pochodzących z nieprzerwanego ciągu historycznego, od XIII do XX wieku.
Stare Miasto w Zamościu
Zespół urbanistyczny wpisany na listę dziedzictwa w 1992 roku. Zamość został założony w XVI wieku przez Jana Zamoyskiego, a zaprojektowany przez architekta Bernardo Morando z Padwy. Jest to doskonały przykład późnorenesansowego miasta.
Miasto zostało założone w XVI wieku przez kanclerza Jana Zamoyskiego, na szlaku handlowym łączącym Europę Zachodnią i Północną z Morzem Czarnym. Zamość, wzorowany na włoskim modelu miasta idealnego, zbudowany przez pochodzącego z Padwy architekta Bernardo Morandiego, stanowi doskonały przykład miasta renesansowego z końca XVI w., które zachowało pierwotny plan, fortyfikacje oraz liczne budowle, łączące włoskie i środkowoeuropejskie tradycje architektoniczne.
Średniowieczny zespół miejski w Toruniu
Obszar wpisany w na listę w 1997 roku. Toruń został założony przez Krzyżaków, którzy w połowie XIII wieku wybudowali tu zamek. Później Toruń był członkiem Ligi Hanzeatyckiej i ważnym punktem handlowym między portami nad Bałtykiem a Europą Wschodnią. Średniowieczne miasto zostało dobrze zachowane, znajduje się tam tym kilka ważnych domów w stylu gotyckim.
Na listę UNESCO stare miasto w Toruniu trafiło w 1997 roku. Toruń zawdzięcza swe początki Zakonowi Krzyżackiemu, który w połowie XIII w. zbudował tu zamek, mający służyć za bazę wypadową do podboju i ewangelizacji Prus. Miasto, należące do Hanzy, wkrótce zaczęło odgrywać istotną rolę handlową. O jego randze świadczą liczne okazałe, XIV i XV-wieczne budowle publiczne i prywatne (m.in. Dom Kopernika), wznoszące się na Starym i na Nowym Mieście.
Zamek krzyżacki w Malborku
Na listę UNESCO zamek w Malborku został wpisany w 1997 roku. Zamek został wybudowany przez Zakon Krzyżacki, który uczynił z niego swą główną siedzibę w 1309 roku. Zamek jest klasycznym przykładem średniowiecznego zamku w stylu gotyku ceglanego.
XIII-wieczny, warowny klasztor Zakonu Krzyżackiego został znacznie rozbudowany i upiększony po 1309 roku, kiedy przeniesiono tu z Wenecji siedzibę Wielkiego Mistrza. Ten znakomity przykład średniowiecznego zamku ceglanego popadł następnie w ruinę, ale został pieczołowicie odrestaurowany na przełomie XIX i XX w. To właśnie w Malborku powstało wiele obowiązujących dzisiaj technik konserwatorskich. Po poważnych zniszczeniach w czasie II Wojny Światowej, zamek został ponownie odrestaurowany na podstawie szczegółowej dokumentacji opracowanej przez jego wcześniejszych konserwatorów.
Kalwaria Zebrzydowska
Na liście UNESCO od 1999 roku. Kalwaria Zebrzydowska to manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy ufundowany na początku XVII wieku przez Mikołaja Zebrzydowskiego. Do dziś przetrwał w stanie właściwie niezmienionym.
W Kalwarii Zebrzydowskiej uderza malowniczy krajobraz kulturowy o wymowie duchowej. Otoczenie naturalne, w które wpisują się symboliczne miejsca odnoszące się do Męki Pańskiej oraz do życia Matki Boskiej, pozostało prawie niezmienione od XVII w. Kalwaria Zebrzydowska nadal stanowi cel pielgrzymek.
Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy
Kościoły zostały wpisane na listę UNESCO w 2001 roku. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy zostały nazwane na cześć pokoju westfalskiego z 1648 roku (który kończył wojnę trzydziestoletnią). Na jego mocy, w rzymskokatolickiej części Śląska, pozwolono luteranom wybudować trzy kościoły.
Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy, największe w Europie budowle sakralne o konstrukcji szkieletowej, zostały wzniesione na Śląsku w połowie XVII w., w następstwie Pokoju Westfalskiego, regulującego kwestie religijne. Ograniczone warunkami politycznymi i materiałowymi, świadczą o poszukiwaniu wolności religijnej i przyjmują formy wyrazu właściwe kościołom katolickim, lecz mało rozpowszechnione w tradycji luterańskiej.
Drewniane kościoły południowej Małopolski
Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa
Małopolskie kościoły trafiły na listę światowego dziedzictwa w 2003 roku. Są to najlepiej zachowane i najstarsze drewniane kościoły w regionie. Zostały zbudowane w stylu gotyckim, ale różnią się od kamiennych lub ceglanych budowli stawianych w miastach.
Drewniane kościoły południowej Małopolski stanowią wyjątkowy przykład różnych aspektów tradycji budowlanych kościołów średniowiecznych w kulturze rzymsko-katolickiej. Do ich budowy wykorzystano technikę zrębową, rozpowszechnioną w Europie Północnej i Wschodniej od średniowiecza. Kościoły powstawały z fundacji rodzin szlacheckich i były symbolem prestiżu. Stanowiły interesującą alternatywę dla budowli murowanych, powstających w miastach.
Park Mużakowski
Na liście UNESCO od 2004 roku. Park Mużakowski położony jest nad brzegiem Nysy na granicy Polski i Niemiec. Został utworzony przez księcia Hermanna von Puckler-Muskau w latach 1815-1844, który wykorzystał miejscową roślinność i środowisko naturalne. Jest to największy park w stylu angielskim w Europie.
Park krajobrazowy o powierzchni 559,90 hektarów, rozciągający się po obu stronach Nysy Łużyckiej, wzdłuż której przebiega granica polsko-niemiecka, został stworzony przez księcia Hermanna von Pückler-Muskau w latach 1815-1844. Park, harmonijnie wpisany w wiejski krajobraz, zapoczątkował nowe podejście w projektowaniu krajobrazu i wpłynął na rozwój architektury krajobrazu w Europie i Ameryce. Zaprojektowany jako „obraz malowany za pomocą roślin” nie miał nawiązywać do klasycystycznego krajobrazu, wyobrażenia Edenu czy utraconej doskonałości, ale wykorzystywał miejscową roślinność do podkreślenia walorów istniejącego krajobrazu. Ten „zintegrowany krajobraz” rozciąga się aż do miasta Muskau, poprzez pasy zieleni tworzące parki miejskie otaczające obszary zabudowane. Miasto stało się w ten sposób jednym z elementów utopijnego krajobrazu. W skład obiektu wchodzi również odbudowany zamek, mosty i arboretum.
Hala Stulecia we Wrocławiu
Hala Stulecia została wpisana na listę dziedzictwa w 2006 roku. Hala Stulecia to wczesnomodernistyczny budynek żelbetowy zaprojektowany przez Maxa Berga jako teren wystawowy, aula lub miejsce do organizowania imprez sportowych, koncertów i przedstawień teatralnych. Zbudowana została w latach 1911-1913. W momencie budowy posiadała największą żelbetową kopułę na świecie.
Jest to budowla przełomowa w historii architektury wykorzystującej żelazobeton. Wzniesiona została w latach 1911-1913 przez architekta Maxa Berga na terenach Wystawy Stulecia jako budowla wielofunkcyjna służąca rekreacji. Zbudowana na planie koła z czterema absydami, Hala mieści ogromną cylindryczną widownię na około 6000 osób. Wznosząca się na wysokość 23 metrów kopuła zwieńczona jest latarnią ze stali i szkła. Hala Stulecia jest rozwiązaniem pionierskim pod względem architektonicznym i inżynierskim, dokumentującym przenikanie się różnych wpływów we wczesnych latach XX wieku i stanowiącym zasadniczy punkt odniesienia dla dalszego rozwoju budownictwa w dziedzinie dużych konstrukcji zbrojonych.
Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat
Wpisane na listę UNESCO w roku 2013. Drewniane cerkwie to łącznie 16 obiektów spośród których 8 znajduje się w Polsce i 8 na Ukrainie. Zostały zbudowane między XVI a XIX wiekiem.
Wpis obejmuje 16 wybranych cerkwi, z których osiem znajduje się na terytorium Polski i osiem na Ukrainie. Są to: cerkiew św. Paraskiewy w Radrużu, cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu, cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku, cerkiew św. Michała Archanioła w Turzańsku (Podkarpacie) i cerkiew św. Jakuba Młodszego Apostoła w Powroźniku, cerkiew Opieki Bogurodzicy w Owczarach, cerkiew św. Paraskiewy w Kwiatoniu, cerkiew św. Michała Archanioła w Brunarach Wyżnych (Małopolska) i osiem na Ukrainie (cerkiew Zesłania Ducha Świętego w Potyliczu, cerkiew św. Dymitra w Matkowie, cerkiew Świętej Trójcy w Żółkwi, cerkiew św. Jerzego w Drohobyczu (obwód lwowski), cerkiew Św. Ducha w Rohatyniu i cerkiew Narodzenia Theotokos w Werbiążu Niżnym (obwód iwanofrankowski), cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Jasinie i cerkiew św. Michała w Użoku (obwód zakarpacki).
Cerkwie są budowlami o konstrukcji zrębowej. Zostały wzniesione w okresie od XVI do XIX wieku jako świątynie społeczności wyznania prawosławnego i grecko-katolickiego. Według typów architektonicznych wyróżnia się cerkwie halickie, łemkowskie, bojkowskie i huculskie. Obrzędowość, ikonografia i technika związane z kulturą poszczególnych grup etnicznych rozwijały się na przestrzeni dziejów. Świątynie są świadectwem odrębnych tradycji budowlanych, zakorzenionych w tradycji Kościoła Wschodniego. Zawierają elementy lokalnego budownictwa i symboliczne odniesienia do kosmogonii danej społeczności. Trójdzielne świątynie wieńczą namiotowe lub cebulaste hełmy. W obrębie obszarów wpisanych, poza cerkwiami znajdują się drewniane dzwonnice, cmentarze i bramy, wewnątrz cerkwi – ikonostasy i polichromie.
Kopalnia w Tarnowskich Górach
Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku w Tarnowskich Górach oraz system gospodarowania wodami podziemnymi to nazwa przyjęta przez UNESCO. Obiekt trafił na listę dziedzictwa w 2017 roku.
Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku znajduje się na Górnym Śląsku, w jednym z głównym obszarów wydobywczych w Europie Środkowej. Obiekt obejmuje w całości podziemną kopalnię wraz ze sztolniami, szybami, galeriami oraz systemem gospodarowania wodami podziemnymi. Na powierzchni zachowała się XIX- wieczna przepompownia parowa, która jest świadectwem ciągłości prac nad odprowadzaniem wody z kopalni od ponad 300 lat. Dzięki specjalnemu systemowi zbędną wodę wykorzystywano do zaopatrywania miasta w wodę pitną i do użytku przemysłowego. Kopalnia w Tarnowskich Górach miała znaczący udział w światowej produkcji ołowiu i cynku.
Krzemionki Opatowskie
Na liście UNESCO od 2019 roku. Jest to rezerwat archeologiczny chroniący zespół neolitycznych kopalń krzemienia pasiastego.
Dobro znajdujące się w regionie Gór Świętokrzyskich składa się z czterech obszarów związanych z górnictwem w epoce neolitu i brązu (ok. 39000 do 1600 lat p.n.e.), kiedy wydobywano tu i poddawano obróbce krzemień pasiasty, służący głównie do wykonywania narzędzi. Podziemne konstrukcje górnicze, miejsca obróbki krzemienia i ok. 4 tysięcy komór i chodników składa się na jeden z najpełniej zachowanych spośród odkrytych do tej pory neolitycznych podziemnych systemów wydobywania i obróbki krzemienia. Stanowi źródło wiedzy o tym, jak żyli i pracowali ludzie w prehistorycznych społecznościach osiadłych i jest świadectwem zaginionej tradycji kulturowej. Jest również dobitnym dowodem na to, że epoka pradziejowa, w której wydobywano krzemień w celu wytwarzania narzędzi, była przełomowym etapem w historii ludzkości.
Bieszczadzki Park Narodowy
Na listę światowego dziedzictwa UNESCO Bieszczadzki Park Narodowy został wpisany w 2021 roku. Jest to rozszerzenie wpisanego na tę listę wcześniej obiektu pod nazwą „Pradawne i prastare buczyny Karpat i innych regionów Europy”, który obejmuje 18 drzewostanów w całej Europie wyróżniających się czystymi i mieszanymi drzewostanami buka europejskiego w różnych warunkach środowiskowych.
Część opisów pochodzi ze strony Polskiego Komitetu ds. UNESCO: www.unesco.pl
Czytaj też:
Siedem Cudów Świata, czyli starożytna turystykaCzytaj też:
Od Rzymu i Inków do Wieliczki. Sól – przyprawa i nawóz