Ruhollah Chomejni (Chomeini) przyczynił się do obalenia monarchii w Iranie. Rewolucja islamska z 1979 roku, którą zapoczątkował to początek gruntowanych zmian w kraju Persów.
Wykształcenie
Ruhollah Musawi Chomejni urodził się 24 września 1902 roku w mieście Chomejn w środkowym Iranie (inna podawana data urodzenia to 17 maja 1902 rok). Według jego irańskich biografów, rodzina Chomejniego wywodziła się wprost od Mahometa poprzez córkę proroka, Fatimę oraz siódmego imama szyitów, Musa al-Kazima.
Ojciec Chomejniego został zamordowany, kiedy ten miał 2 lata. Opiekę nad dzieckiem przejęli jego starszy brat oraz kuzyn matki. Od młodych lat Chomejni studiował Koran oraz uczył się języka perskiego i arabskiego. W 1920 roku Chomejni dostał się do seminarium duchownego w Araku. Dwa lata później, idąc za swoim nauczycielem ajatollahem Haeri Yazdim, przeniósł się do szkoły w Kom. Chomejni studiował prawo islamskie (szariat) i prawoznawstwo, systemy prawne w islamie (fikh) oraz poezję, literaturę, mistycyzm i filozofię. Interesował się dziełami Platona i Arystotelesa, których bardzo poważał.
W niedługim czasie Chomejni stał się znawcą islamu szyickiego. Mając 27 lat sam zaczął wykładać (m.in. filozofię polityczną, historię i etykę) w szkole w Kom. W tym czasie wiele pisał. Były to głównie prace naukowe, ale również wiersze.
Chomejni sprzeciwiał się sekularyzmowi, negatywnie wyrażał się o postępie i innowacjach. W swoim nauczaniu poruszał bieżące problemy społeczne, krytykował władze świeckie i politykę, którą prowadził szach Iranu.
Biała rewolucja i sprzeciw muzułmanów
W 1963 roku szach Iranu Mohammed Reza Pahlavi ogłosił tzw. białą rewolucję, która oznaczała tak naprawdę rozpoczęcie procesu westernizacji państwa irańskiego. Większość społeczeństwa była początkowo wobec tych zmian dość sceptyczna. Duże zaniepokojenie reformy proponowane przez szacha wywoływały wśród szyickiego duchowieństwa.
22 stycznia 1963 roku Chomejni wygłosił przemówienie, w którym ostro krytykował szacha i jego plany. Określił je jako atak na islam oraz namowę do szerzenia zepsucia moralnego. Oskarżył ponadto rodzinę szacha o ścisłe związki ze Stanami Zjednoczonymi i Izraelem (w niektórych pismach lub podczas przemów określał szacha m.in. jako „żydowskiego agenta, amerykańskiego węża, którego głowę trzeba roztrzaskać kamieniem”).
5 czerwca 1963 roku Chomejni został zatrzymany przez irańskie służby w Kom. Przewieziono go do Teheranu. Po zatrzymaniu duchownego w mieście wybuchły zamieszki, w czasie których zginęło 400 osób. Chomejni został zamknięty w areszcie domowym, lecz poglądów swoich nie zmienił. Jego retoryka zaostrzała się. Choć jeszcze w latach 40. opowiadał się za istnieniem w Iranie monarchii, która współpracowałaby z najwyższym irańskim duchowieństwem, to w latach 60. i 70. zdecydowanie ten pomysł odrzucał. W tamtym czasie jedyną drogą, jaką widział dla Iranu, było stworzenie państwa opartego na prawie szariatu, gdzie władze państwowe będą jednocześnie najwyższymi władzami duchownymi.
W końcu Chomejni został zmuszony do opuszczenia Iranu. Na wygnaniu spędził ponad 14 lat. Mieszkał głównie w irackim mieście Nadżaf. Z Iraku został wydalony przez Saddama Husajna w 1978 roku. Wówczas wyjechał do Paryża.
W czasie pobytu na wygnaniu Chomejni budował nieustannie sieć swoich zwolenników. W Iranie był postacią niemal ikoniczną, uważany za przywódcę i strażnika praw. Chomejni planował powrót do Iranu. Wiedział, że szach ma wielu wrogów. Nawiązywał kontakty z przeciwnikami Pahlavich w kraju.
W 1977 roku po śmierci islamskiego reformisty Ali Szari’atiego, Chomejni wyrósł na najbardziej wpływowego przywódcę opozycji wobec szacha. Niektórzy zaczęli niemal dostrzegać w nim mesjasza, który przywróci prawdziwe rządy prawa w Iranie. W 1978 roku ktoś w Iranie rozpuścił wieść, że twarz Chomejniego można ujrzeć na tarczy Księżyca podczas pełni. Wiele osób zarzekało się, że faktycznie wówczas widzieli swojego przywódcę.
Choć mieszkał w Paryżu, coraz skuteczniej kontrolował nastroje w Iranie. Ludzie wyczekiwali jego powrotu
Powrót do Iranu
Sprzeciw wobec władzy Rezy Pahlaviego, który obok prób reform państwa, brutalnie rozprawiał się z wszelką opozycją (do legendy przeszły tortury, jakie za wiedzą szacha przeprowadzała tajna policja SAWAK) był coraz większy. W 1978 roku wybuchły zamieszki, które wkrótce przerodziły się w islamską rewolucję.
Ruhollah Chomejni powrócił do Iranu 1 lutego 1979 roku. Na lotnisku witany był przez triumfujący tłum ludzi. Według reporterów BBC, na powitanie przywódcy przybyło nawet 5 milionów osób. 11 lutego ajatollah Chomejni powołał rząd tymczasowy na czele z Mehdim Bazagranem.
Wielu Irańczyków nie do końca spodziewało się tego, co szykował dla nich Chomejni. Widziano w nim „uzdrowiciela” starego porządku, lecz ajatollah miał plany daleko głębsze. W jego mniemaniu państwo powinno zostać znacząco przekształcone. Chomejni obiecał Irańczykom, co prawda, „nową erę”, w której wolność słowa i bogactwo ropy naftowej zostaną wykorzystane dla dobra narodu irańskiego, ale tak naprawdę wdrożył radykalne islamskie prawo, które było sprzeczne z pragnieniem wolności większości Irańczyków. Kiedy stało się jasne, że władza w Iranie właściwie dostała się już w jego ręce (w lutym irańska armia przeszła na stronę Chomejniego), Chomejni ogłosił powstanie rządów opartych na szariacie i stwierdził, że bunt przeciwko nowemu prawu, które jest prawem bożym, będzie buntem przeciwko samemu Allahowi.
W dniach 30 i 31 marca 1979 roku, z woli Chomejniego, przeprowadzono w Iranie referendum w sprawie zastąpienia monarchii Republiką Islamską. Według oficjalnych danych 98 procent głosujących opowiedziała się za powstaniem Republiki Islamskiej.
W Iranie następowały gwałtowane przemiany. Ustanowiono islamskie sądy rewolucyjne, dokonano wielu zmian w armii i policji. Czołowi intelektualiści szyiccy zostali zatrudnieni do spisywania nowych praw oraz konstytucji. Utworzono Islamską Partię Republiki, delegalizując jednocześnie inne ugrupowania. Zamknięto niektóre gazety, aresztowano protestujących. Kobiety otrzymały nakaz zakrywania włosów, mężczyznom nie wolno było nosić krótkich spodni. Zamknięto wspólne kąpieliska, baseny. Irański program edukacyjny został zislamizowany. Przez kolejnych 10 lat w radiu i telewizji mogła pojawiać się tylko muzyka religijna lub wojenna (nakaz ten później zniesiono). Wizerunek irańskiej kobiety uległ przeobrażeniu. Ideałem była kobieta skromna i posłuszna woli swego męża. Jednocześnie kobiety zachęcane były do podejmowania pracy, np. w służbie zdrowia czy edukacji.
W nowej konstytucji Iranu znalazł się zapis o powołaniu Najwyższego Przywódcy Iranu (zwany też Najwyższym Prawnikiem Muzułmańskim) oraz Rady Strażników, w skład której wchodziło 12 prawników i Najwyższy Przywódca. Nowa konstytucja została przyjęta w listopadzie 1979 roku. Najwyższym Przywódcą został ajatollah Ruhollah Chomejni. 4 lutego 1980 roku Abolhassan Banisadr został wybrany na pierwszego prezydenta Iranu.
*
16 stycznia 1979 roku szach Reza Pahlavi opuścił Iran. Domagano się jego powrotu w celu postawienia przed sądem, lecz Pahlavi nie miał zamiaru, co oczywiste, wracać. Będąc na „dobrowolnym” wygnaniu mieszkał w Egipcie, Maroku i Meksyku. W październiku 1979 roku szach otrzymał pozwolenie na wjazd do USA, gdyż musiał poddać się operacji. Jego pobyt w szpitalu przedłużał się. Obecność Pahlaviego na terenie Stanów Zjednoczonych (które Chomejni określał jako „wielkiego szatana”) odczytano jako wrogość Waszyngtonu wobec nowej władzy w Iranie. 4 listopada doszło do ataku Irańczyków na amerykańską ambasadę w Teheranie, co doprowadziło do potężnego międzynarodowego kryzysu.
Szach Mohammed Reza Pahlavi zmarł kilka miesięcy później, w lipcu 1980 roku, lecz kryzys związany z zajęciem ambasady wciąż trwał. W tym czasie opublikowano wiele amerykańskich dokumentów, których pracownicy ambasady nie zdążyli zniszczyć, zanim w pośpiechu byli zmuszeni ją opuścić (na podstawie tych wydarzeń nakręcono film „Operacja Argo”).
Ostatnie dni Chomejniego
Wkrótce po objęciu władzy Chomejni zaczął nawoływać do islamskich rewolucji w całym świecie muzułmańskim, w tym w sąsiadującym z Iranem Iraku, gdzie większość populacji stanowili szyici. Doprowadziło to do wojny z Irakiem. We wrześniu 1980 roku z rozkazu Saddama Husajna, wojska irackie wkroczyły na terytorium swojego sąsiada. Inwazja zakończyła się dla Iraku niepowodzeniem i została potępiona na arenie międzynarodowej. Pozycja Chomejniego zaś wyraźnie się wzmocniła. Wojna zakończyła się w 1988 roku (z konfliktem tym związana jest potężna afera w amerykańskiej polityce zwana aferą Iran-Contras).
Na początku 1989 roku Chomejni wydał fatwę wzywającą do zabójstwa Salmana Rushdiego, brytyjskiego pisarza urodzonego w Indiach. Książka Rushdiego pt. „Szatańskie wersety”, opublikowana w 1988 roku, miała rzekomo popełnić bluźnierstwo przeciwko islamowi. Rushdie jest do dzisiaj jedną z najbardziej „poszukiwanych” postaci w świecie islamskim. Kilkukrotnie już próbowano go zamordować.
Chomejni uznawał niektóre inne religie, jak chrześcijaństwo, judaizm i zaratusztrianizm. Zaznaczał, że czym innym jest syjonizm, który określał jako świecką partię polityczną, która wykorzystuje żydowskie symbole, a czym innym judaizm jako religia Mojżesza. Chomejni wzywał także do pojednania pomiędzy mieszkającymi w Iranie sunnitami i szyitami. Najbardziej prześladowaną grupą wyznaniową byli bahaici. Około 200 wyznawców bahaizmu zostało zamordowanych, zaś większość zmuszona do przyjęcia islamu szyickiego.
Ajatollah Ruhollah Chomejni zmarł 3 czerwca 1989 roku w wyniku ataku serca. Jego następcą na stanowisku Najwyższego Przywódcy został Ali Chamenei. W pogrzebie Chomejniego wzięło udział nawet 3,5 miliona ludzi. Rocznica śmierci Chomejniego jest w Iranie świętem państwowym.
Czytaj też:
Saddam Husajn. Polowanie na dyktatoraCzytaj też:
Muammar Kaddafi – dyktator czy zręczny polityk?Czytaj też:
Rewolucja egipska. Więcej niż junta wojskowa. Jak do władzy doszedł Gamal Naser?