Iran przed rewolucją islamską. Mohammad Mosaddegh był szansą dla Persów?

Dla wielu Irańczyków Mosaddegh to bohater narodowy, który jako pierwszy odważył się przeciwstawić światowym mocarstwom w imię interesów Iranu i Persów. Mohammad Mosaddegh został obalony w wyniku zamachu stanu, którym kierowały Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Jak to wydarzenie wpłynęło na dzieje Iranu?

Szach się „radykalizuje”

W 1949 roku doszło do nieudanego zamachu na szacha. Ten, wstrząśniętym tym wydarzeniem zaczął pełnić coraz bardziej aktywną rolę w polityce. Powołał wówczas Irańskie Zgromadzenie Ustawodawcze, mające zmienić konstytucję na jego korzyść. Zwołał również senat, do którego powołał połowę sprzyjających mu senatorów. Mohammad uważał, że ten wzrost siły politycznej szacha nie jest demokratyczny i, według niego, szach powinien „panować, ale nie rządzić”. Zwolennicy Mossadegha i inni przeciwnicy szacha połączyli się, tworząc koalicję znaną jako Front Narodowy. Głównym celem koalicji była nacjonalizacja złóż ropy naftowej.

Mohammad Mosaddegh nawoływał m.in. do odebrania Brytyjczykom monopolu na wydobycie ropy i zerwaniu dotychczasowych więzów z Londynem i Waszyngtonem. Mosaddegh był i jest określany jako nacjonalista, ponieważ jasno wskazywał, że Iran nie jest suwerennym państwem i powinien wyrwać się spod protekcji mocarstw.

W wyborach w 1951 roku jego Front Narodowy zdobył większość w parlamencie. Premierem mianowany został Mossadegh. Jego postawa od razu doprowadziła do konfliktu z prozachodnimi elitami kraju oraz szachem Mahammedem Rezą Pahlavim. Jednak mimo krytyki części opozycji oraz władcy, pod koniec 1951 roku, parlament Iranu zatwierdził ustawę o nacjonalizacji ropy. Decyzja ta spotkała się z aplauzem większości Irańczyków i wywołała wybuch uczuć patriotycznych. Panowało powszechne poczucie, że Iran po raz pierwszy od stuleci przejmuje kontrolę nad sprawami kraju.

Szach próbował zdymisjonować Mosaddegha, lecz ogólnokrajowe protesty sprawiły, że ten szybko wrócił na szczyt władzy. Dla Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, dla których wpływy w Iranie były kluczowe w kontekście całego regionu, postawa premiera stawała się coraz bardziej problematyczna. Stany Zjednoczone obawiały się przy tym, że „oderwanie się” Iranu od relacji z USA i Wielką Brytanią, będzie automatycznie skutkowało zwrotem ku Związkowi Sowieckiemu. Wielka Brytania również się tego obawiała. Londyn miał przy tym osobiste interesy w kraju Persów i nie zamierzał ich tak szybko porzucać.

Do starcia między dyplomatami brytyjskimi a Mosaddeghiem doszło na forum ONZ. Brytyjczycy oskarżyli Iran o nieuczciwe praktyki, na co premier Iranu w ostrych słowach zaatakował Londyn, nazywając Wielką Brytanię krajem okrutnym i imperialistycznym, który okrada uboższe państwa. To starcie jeszcze bardziej zaostrzyło relacje na linii Teheran – Londyn.

Plany zza oceanu, cele szacha

Brytyjczycy postanowili jak najszybciej działać. Wkrótce udało im się przekonać prezydenta USA Dwighta Eisenhowera i jego doradców o konieczności reakcji na sytuację w Iranie z powodu rzekomej groźby objęcia rządów przez komunistów i dostaniem się Iranu w strefę wpływów Związku Sowieckiego. Amerykański wywiad rozpoczął współpracę z szachem Rezą Pahlavim. Wspólnie zaczęto planować spisek mający obalić niewygodnego polityka. Kiedy Mosaddegh dowiedział się o tym, wezwał swoich zwolenników do wyjścia na ulice i rozpoczęcia protestów.

W marcu 1953 roku amerykański sekretarz stanu John Foster Dulles nakazał CIA (kierowanemu przez swego brata, Allena Dullesa) sporządzenie planów obalenia premiera. Akcja, znana jako operacja „Ajax”, skoncentrowała się wokół irańskiego monarchy, którego starano się przekonać do obalenia Mossadegha. CIA rozpoczęło operację przekupywania oficerów irańskiego wojska oraz wyższych urzędników – namawiano ich, aby w żadnym razie nie popierali Mosaddegha, a w przypadku próby jego obalenia nie reagowali.

Oficjalnym pretekstem do rozpoczęcia przewrotu był dekret premiera o rozwiązaniu parlamentu w obliczu kryzysu parlamentarnego oraz postulat dalszego ograniczenia prerogatyw szacha. W sierpniu 1953 roku szach przekazał Amerykanom zgodę na obalenie Mossadegha. Do roli przyszłego premiera wybrany został, za namową CIA i MI6 (brytyjski wywiad), generał Fazlollah Zahedi.

19 sierpnia 1953 roku wojsko irańskie, za wiedzą szacha Pahlaviego, obaliło premiera Mohammada Mosaddegha. Plan puczu zakładał odegranie przez spiskowców próby komunistycznego przewrotu. Agenci wyszli na ulice i dokonywali aktów chuligaństwa w dzielnicach biznesowych. Zahedi 19 sierpnia skierował przeciwko nim wojsko, które miało stłumić wystąpienie rzekomych komunistów oraz obalić sympatyzujący z nimi rząd (sam Zahedi został zresztą zrzucony ze stanowiska premiera decyzją szacha 1,5 roku później).

Mosaddegh został aresztowany i osadzony w areszcie domowym. Wielu jego zwolenników i członków rządu zostało aresztowanych, było torturowanych lub straciło życie w więzieniach. Zatrzymano łącznie około 5 tysięcy osób, wiele z nich zginęło. Sam Mohammad Mosaddegh zmarł, przetrzymywany w areszcie domowym, w roku 1967 roku.

W podziękowaniu za pozbycie się niewygodnego polityka, szach ofiarował Amerykanom 40 procent udziałów w irańskich polach naftowych. Amerykanie byli największym sojusznikiem Iranu w okresie zimnej wojny. Na sojuszu z Teheranem Waszyngton bardzo skorzystał, lecz sam również wiele tam zainwestował. W Iranie wprowadzono wtedy szereg, wydawałoby się pozytywnych reform, np. przyznano prawa wyborcze kobietom, wprowadzono obowiązkową edukację dzieci i rozpoczęto reformę rolną. Amerykańskie wpływy w kraju coraz bardziej nie podobały się jednak społeczeństwu.

W roku 1979 doszło do rewolucji islamskiej, a władzę przejęło stronnictwo ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego. Powstała wówczas Islamska Republika Iranu, w której prawem obowiązującym stało się prawo koraniczne (szariat).

Władze Islamskiej Republiki Iranu odnoszą się do postaci Mosaddegha w sposób ambiwalentny. Z jednej strony nie mogą go całkowicie potępić, gdyż jego antyimperialistyczne działania są zgodne z oficjalną retoryką rewolucji islamskiej, z drugiej jednak strony, nie mogą jego działalności jawnie pochwalać z racji tego, że Mosaddegh był świeckim liberałem, który opowiadał się za monarchią konstytucyjną i demokracją parlamentarną, co kłóci się z ideą państwa teokratycznego.

Czytaj też:
Kto pierwszy powiedział o "żelaznej kurtynie"?Czytaj też:
O krok od III wojny. Amerykański samolot szpiegowski zestrzelonyCzytaj też:
Sowiecka odpowiedź na NATO