Wojna trzydziestoletnia pochłonęła około 8 milionów ofiar. Ludzie zginęli nie tylko na polach bitew, lecz także z powodu chorób i głodu. Wojna trzydziestoletnia była wojną religijną i zarazem wojną o wpływy w Europie. To jednocześnie prawdopodobnie najdłuższy konflikt w historii świata. Dzieje wojny trzydziestoletniej dzieli się powszechnie na cztery okresy: okres czeski, okres duński, okres szwedzki i okres francuski (francusko-czeski).

Ku wojnie

Powszechną zasadą w Cesarstwie Rzymskim doby nowożytnej była zasada „cuius regio, eius religio”, czyli „czyja władza, tego religia” ustanowiona w pokoju augsburskim w roku 1555. W praktyce oznaczało to, że w zależności od tego, czy władcą był wyznawca katolicyzmu czy protestant, taką religię przyjmowano jako religię państwową. Zasada sprawdzała się przez kilkadziesiąt lat. Władający Cesarstwem Habsburgowie, sami będąc katolikami, nie ustawali jednocześnie w działaniach wspierających Kościół Katolicki i trwającą kontrreformację.

Zamieszkujący Cesarstwo protestanci coraz bardziej sprzeciwiali się polityce uprzywilejowania katolików. W 1608 roku powołali Unię Protestancką, której przewodził palatyn reński, Fryderyk V Wittelsbach. Unia miała chronić prawa protestantów na sejmie Rzeszy. W odpowiedzi na ten krok, książę bawarski, Maksymilian I utworzył rok później opozycyjną Ligę Katolicką.

Na początku XVII wieku wolność religijna w Cesarstwie Rzymskim była tak naprawdę tylko pięknie brzmiącym hasłem. W księstwach i państewkach, w zależności od tego, kto sprawował władzę, prześladowano wyznawców odmiennej religii. W maju 1618 roku do protestanckiej Pragi przybyli wysłannicy cesarza Macieja Habsburga. 23 maja, w czasie ostrej kłótni w zamku na Hradczanach, Czesi wyrzucili delegatów cesarza przez.. okno. Wydarzenie to przeszło do historii jako „defenestracja praska”. Był to początek otwartego buntu państw czeskich, mających poparcie Szwecji i Danii-Norwegii, a także początek wojny trzydziestoletniej.

Czeski bunt

Protestanckie północne państwa czeskie Świętego Cesarstwa Rzymskiego próbowały się oderwać, dalej dzieląc i tak już luźno ustrukturyzowane królestwo.

Pierwszy etap wojny trzydziestoletniej, tzw. powstanie czeskie, rozpoczął się w 1618 roku i zapoczątkował konflikt o charakterze kontynentalnym. Przez pierwsze dziesięciolecie walk szlachta czeska zawierała sojusze z państwami Unii protestanckiej leżącymi na terenie dzisiejszych Niemiec. Jednocześnie cesarz Ferdynand II szukał wsparcia u swego katolickiego bratanka, króla Hiszpanii Filipa IV.

Wkrótce armie obu stron rozpoczęły brutalne działania wojenne. Walki toczyły się w Austrii i na wschodzie Siedmiogrodu, gdzie żołnierze Imperium Osmańskiego walczyli u boku króla Węgier, Gabora Bethlena (w zamian za roczne składki płacone sułtanowi) przeciwko Polakom, którzy stanęli po stronie Habsburgów (Zygmunt III Waza wysłał Habsburgom oddział lisowczyków). Decydującym starciem była bitwa na Białej Górze, która rozegrała się 8 listopada 1620 roku. Protestanci doznali zupełnej klęski, a ich wojska zostały unicestwione. O bitwie tej mówi się, że w jej trakcie zginęła cała czeska szlachta.

Na zachodzie armia hiszpańska sprzymierzyła się z Ligą Katolicką, niektórymi państwami leżącymi w dzisiejszych Niemczech oraz z Belgią i Francją, które popierały Ferdynanda II. Przynajmniej początkowo siły Ferdynanda II odnosiły sukcesy, tłumiąc bunt na wschodzie i w północnej Austrii, co doprowadziło do rozwiązania Związku Protestanckiego. Jednak walki toczyły się dalej. Król Danii i Norwegii Chrystian IV udzielił wówczas wsparcia państwom protestanckim.

Szwedzi dołączają do wojny

W roku 1630 do wojny trzydziestoletniej dołączyła Szwecja pod przywództwem Gustawa Adolfa. Szwecja stanęła po stronie protestantów i dzięki jej pomocy koalicja zdołała odzyskać sporą część terytorium, którego wcześniej pozbawiła ich Liga Katolicka. Zwycięstwa protestantów nie trwały jednak długo. 25 maja 1632 roku wojska czeskiego magnata Albrechta von Wallenstein, który stanął po stronie Habsburgów, odbiły Pragę, zajętą w grudniu 1631 przez wojska protestanckie. 16 listopada 1632 roku doszło do bitwy pod Lutzen, w czasie której zginął Gustaw Adolf, co zatrzymało szwedzką ofensywę.

30 maja 1635 roku podpisano pokój praski, w którym stronami był cesarz Ferdynand II i książęta czescy. Ten krok poważnie osłabił wpływy szwedzkie, lecz wojna trzydziestoletnia trwała dalej.

Zaangażowanie francuskie

Francuzi, choć katolicy, byli rywalami Habsburgów i okazywali niezadowolenie z postanowień pokoju praskiego. Francja chciała zyskać wiodącą pozycję w Europie kosztem potęgi Habsburgów. Z tego powodu w 1635 roku Francja przystąpiła do wojny trzydziestoletniej.

Tymczasem Hiszpania, walcząc na rozkaz cesarza Ferdynanda III, a później Leopolda I, podjęła kontratak i najechała na terytorium francuskie, zagrażając Paryżowi w 1636 roku. Sojusz protestancki oraz siły Hiszpanii i Świętego Cesarstwa Rzymskiego znajdowały się w impasie przez kilka następnych lat.

W 1640 roku Portugalczycy zaczęli buntować się przeciwko swoim hiszpańskim władcom, osłabiając tym samym ich wysiłki militarne na rzecz Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Dwa lata później Szwedzi ponownie przystąpili do walki, jeszcze bardziej osłabiając siły habsburskie.

Zmiana w wojnie trzydziestoletniej

Rok 1643, był punktem zwrotnym w trwającym od dziesięcioleci konflikcie. W tym samym roku Dania i Norwegia ponownie chwyciła za broń, tym razem walcząc po stronie Habsburgów i Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Mniej więcej w tym samym czasie zmarł francuski monarcha Ludwik XIII, pozostawiając tron swojemu 5-letniemu synowi Ludwikowi XIV, co chwilowo osłabiło pozycję Francji w Europie.

W kolejnych latach armia francuska odniosła kilka znaczących zwycięstw, ale także poniosła znaczne klęski, szczególnie w bitwie pod Herbsthausen w 1645 roku. W tym samym roku Szwedzi zaatakowali Wiedeń, ale nie zdołali zdobyć miasta-stolicy Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

W 1647 roku siły habsburskie pod wodzą Octavio Piccolominiego zdołały odeprzeć Szwedów i Francuzów z terenu dzisiejszej Austrii. W następnym roku, w bitwie praskiej – ostatniej znaczącej bitwie wojny trzydziestoletniej – Szwedzi zdobyli Zamek Praski z rąk sił katolickich (i splądrowali znajdującą się tam bezcenną kolekcję dzieł sztuki), ale nie byli w stanie zająć większości miasta. W tym czasie pod kontrolą Habsburgów pozostawały tylko terytoria austriackie.

Pokój westfalski

W ciągu 1648 roku różne strony konfliktu podpisały szereg traktatów pod wspólną nazwą: pokój westfalski, skutecznie kończący wojnę trzydziestoletnią. Francja na wiele lat wyrosła na największą potęgę europejską, a na północy umocniła się Szwecja. Uznano niepodległość Szwajcarii i Zjednoczonych Prowincji.

Część historyków uważa, że pokój westfalski położył podwaliny pod utworzenie w późniejszym czasie nowoczesnych państw narodowych. Pokój ustalał konkretne granice dla krajów biorących udział w walkach i zatwierdzał, że mieszkańcy danego kraju podlegają prawu tego kraju, a nie prawu innych instytucji, w tym instytucji kościelnych.

W czasie wojny trzydziestoletniej zginęło łącznie kilka milionów ludzi. W wyniku działań wojennych zginęło prawdopodobnie około 700 tysięcy osób. Pozostałe osoby to ofiary głodu oraz epidemii tyfusu. Okres wojny trzydziestoletniej to także początek „polowań na czarownice” w Europie Zachodniej.

Czytaj też:
Bitwa pod Lepanto – klęska Osmanów, kobieta-żołnierz i wizja Piusa VCzytaj też:
Masakra w Paryżu. Rzeź hugenotów w noc św. BartłomiejaCzytaj też:
Unia brzeska. Rywalizacja z Moskwą i sukces Zygmunta III Wazy