27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu zawiązano konfederację targowicką. Grupie polskich posłów przewodził Szczęsny Potocki. Targowica zawiązana została pod auspicjami Rosji i carycy Katarzyny II. Konfederacja targowicka wymierzona była w reformy Sejmu Czteroletniego i uchwaloną Konstytucję 3 Maja. Rzeczpospolita znajdowała się wówczas w dramatycznej sytuacji. W roku 1772 doszło do pierwszego rozbioru – część polskich ziem podzielili między siebie trzej zaborcy: Prusy, Austria i Rosja.
Sejm Wielki
Część polskich posłów postanowiła doprowadzić do reformy państwa, aby ustrzec kraj przed dalszymi rozbiorami i ratować słabą monarchię. W 1788 roku rozpoczął obrady tzw. Sejm Wielki, który trwał cztery lata.
3 maja 1791 roku uchwalona została najważniejsza reforma – Konstytucja, która przekształcała Rzeczpospolitą w nowoczesną monarchię konstytucyjną. Takie zmiany były nadzieją dla Polski. Niestety – nawet nie wszystkim Polakom możliwość polepszenia losu ich Ojczyzny się podobała. Wielu posłów nie zgadzała się na uchwalenie konstytucji, przez co jej przyjęcie odbyło się niejako „podstępem”.
Konstytucja 3 Maja nie była na rękę przede wszystkim wrogom Rzeczpospolitej, głównie Rosji, która nie zamierzała zrezygnować z kontroli nad państwem polsko-litewskim, jaką sprawowała od dekad.
Konfederacja targowicka
W celu obalenia konstytucji część polskiej magnaterii zawiązała konfederację targowicką. Oficjalnie miało to miejsce 14 maja 1792 roku w leżącym na granicy miasteczku Targowica. W rzeczywistości konfederacja targowicka zawiązana została sporo wcześniej, bo już 27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu w obecności carycy Katarzyny II.
Tekst konfederacji przygotowany został przez rosyjskiego generała Wasylija Popowa. Podpisali się pod nią polscy posłowie: Szczęsny Potocki, który został marszałkiem konfederacji targowickiej, Franciszek Ksawery Branicki (hetman wielki koronny), Seweryn Rzewuski (hetman polny koronny), generał Szymon Marcin Kossakowski. Ich celem było obalenie reform Sejmu Wielkiego i podzielenie Rzeczpospolitej na prowincje. Aby zrealizować swoje cele poprosili Rosję o „pomoc” wojskową.
Rosja na wezwanie odpowiedziała bardzo szybko. W „obronie” dawnych zasad i przede wszystkim swoich interesów, rosyjska armia wkroczyła w granice Rzeczpospolitej 18 maja 1792 roku. Rozpoczęła się tzw. wojna w obronie konstytucji.
Początkowo to polskie wojska odnosiły sukcesy. Rosjan pokonano w bitwie pod Zieleńcami i pod Dubienką. W końcu jednak Rosjanie przełamali polski opór i dotarli aż nad Wisłę.
Król Stanisław August Poniatowski, chcąc ratować resztki niezależności Rzeczpospolitej, zaproponował Katarzynie II przymierze i odstąpienie polskiego tronu na rzecz jej wnuka Konstantego. Caryca nie zgadzała się na żadne warunki – tylko zupełne podporzadkowanie Polski było dla niej satysfakcjonujące. Za namową Katarzyny król, który początkowo był gorącym zwolennikiem Konstytucji 3 Maja, przystąpił do konfederacji targowickiej 24 lipca 1792 roku.
25 lipca 1792 roku na rozkaz króla Polacy przerwali działania wojenne. Dowódca z bitwy pod Zieleńcami i krewny króla, książę Józef Poniatowski, oburzony i poruszony zdradą króla, podał się do dymisji. Wielu wojskowych, artystów i część magnaterii udała się na emigrację – wśród nich byli m.in. Stanisław Małachowski i Ignacy Potocki.
Rzeczpospolita rozpadała się w oczach. Na Litwie, pod koniec czerwca 1792 roku, zawiązano konfederację generalną Wielkiego Księstwa Litewskiego, a jej marszałkiem został Aleksander Michał Sapieha. Przemożny wpływ na władzę na Litwie miał jeden z sygnatariuszy konfederacji targowickiej – hetman polny litewski Szymon Marcin Kossakowski.
Wspierający Targowicę dokonywali zemsty na zwolennikach Konstytucji 3 Maja. Konfiskowano szlacheckie majątki, nakładano bezprawnie kary. Patrioci byli znieważani, niszczono i palono ich dwory oraz wsie. Targowiczanie wzbogacili się nawet o kilka milionów złotych polskich rabując i przejmując własność patriotycznych posłów i ich rodzin.
Zdrajcy działają
11 września 1792 roku w Brześciu nad Bugiem konfederacja targowicka i litewska konfederacja generalna – z rozkazu Katarzyny II – połączyły się, przyjmując nazwę Najjaśniejszej Konfederacji Obojga Narodów. Aprobatę i błogosławieństwo uzyskała ona nawet od papieża Piusa VI.
Konfederacja rozpoczęła walkę ze wszystkimi zmianami, jakie wprowadzała Konstytucja 3 Maja. Zerwano stosunki dyplomatyczne z Francją i odwołano polskich ambasadorów przy obcych dworach. Zakazano nawiązywania do Konstytucji 3 Maja i noszenia Orderu Virtuti Militari. Rozpoczęły się prześladowania patriotycznej opozycji i zwolenników reform Sejmu Wielkiego. Targowiczanom w aktach terroru pomagały wojska rosyjskie stacjonujące w Polsce.
14 listopada 1792 roku poselstwo targowiczan udało się do Petersburga, gdzie przed carycą Katarzyną złożono dziękczynny hołd w podzięce za interwencję zbrojną i „obronę wolności” w Rzeczpospolitej.
„Gdy despotyzm osiadł tron polski, na nieszczęśliwy naród wejrzał Bóg i Katarzyna”
– tak targowiczanie dziękowali carycy.
W 1793 roku doszło do drugiego rozbioru ziem Rzeczpospolitej, w którym wzięły udział Rosja i Prusy. 15 września Rosjanie rozwiązali konfederacje targowicką – do niczego już jej nie potrzebowali. W jej miejsce utworzono konfederację grodzieńską, która 24 września zatwierdziła drugi rozbiór Polski.
Członków konfederacji targowickiej spotkała zasłużona kara. Wielu zostało skazanych na karę śmierci za zdradę narodową. Część została powieszona w czasie insurekcji kościuszkowskiej, która wybuchła w 1794 roku.
Hetmana wielkiego litewskiego Szymona Kossakowskiego powieszono publicznie 25 kwietnia 1794 roku na placu przed wileńskim ratuszem. 9 maja 1794 roku w Warszawie powieszeni publicznie zostali hetman wielki koronny Piotr Ożarowski, marszałek Rady Nieustającej Józef Ankwicz i hetman polny litewski Józef Zabiełło oraz (po zdjęciu święceń kapłańskich) biskup inflancki Józef Kazimierz Kossakowski. Wzburzony warszawski tłum dokonał także kilku samosądów. W ten sposób śmierć poprzez powieszenie ponieśli: biskup wileński Ignacy Massalski, kasztelan przemyski Antoni Czetwertyński, poseł do Turcji Karol Boscamp-Lasopolski, szambelan Stefan Grabowski, instygator królewski Mateusz Roguski, szpieg rosyjski Marceli Piętka, adwokat Michał Wulfers i instygator sądów kryminalnych Józef Majewski.
Ponadto Sąd Najwyższy Kryminalny skazał Stanisława Szczęsnego Potockiego, Franciszka Ksawerego Branickiego, Seweryna Rzewuskiego, Jerzego Wielhorskiego, Antoniego Polikarpa Złotnickiego, Adama Moszczeńskiego, Jana Zagórskiego i Jana Suchorzewskiego na karę śmierci przez powieszenie, wieczną infamię, konfiskatę majątków i utratę wszystkich urzędów. Ze względu na ich nieobecność, wyrok wykonano in effigie 29 września 1794 roku.
Zofia Zielińska na stronie twojahistoria.pl pisze: „W XIX wieku, a także w II Rzeczpospolitej na Targowiczan i ich konfederację patrzono z podobną jak wcześniej odrazą, co widać choćby w dziełach Mickiewicza (koncert Jankiela w »Panu Tadeuszu«), Słowackiego (piekło w »Beniowskim«), czy Wyspiańskiego (Branicki w »Weselu«). Osobny wiersz poświęciła Targowicy Maria Konopnicka. Odsłaniając mentalność płatnych zdrajców i ludzi napełnionych pychą (»Jedni wzięli srebro / Drugich pycha bodzie«)”. Poetka utwór ten kończyła słowami:
Oj Targowiczanie
Dobrze się nazwali!
Jak Judasza, za srebrniki
Polskę stargowali!
Targowali Polskę
I tę wolność bratnią
Zagasili nad Ojczyzna
Gwiazdę jej ostatnią!
Zagasili blaski
W tej polskiej koronie
Podeptali Orły białe,
I Litwy Pogonie!
Czytaj też:
Sejm rozbiorowy. Jak Prusy, Rosja i Austria dzieliły się polskim "tortem"Czytaj też:
Bitwa pod Raszynem. Porażka czy zwycięstwo Poniatowskiego?Czytaj też:
Bitwa pod Racławicami. Starcie, które dało wiarę, że Rosję można złamać