Już samym narodzinom przyszłego cara towarzyszyły niezwykłe okoliczności. Jego ojciec, wielki książę moskiewski Wasyl III, nie mógł doczekać się dzieci z żoną Sołomiją Saburową. Tron przypadłby w takiej sytuacji bratu księcia Jerzemu, którego Wasyl szczerze nienawidził. Władca rozwiódł się zatem, a żonę odesłał do klasztoru. Potem ożenił się ponownie z Heleną Glińską, czego zabraniała Cerkiew. Helena kilka lat nie mogła zajść w ciążę, co traktowano jako ostrzeżenie. Wasyla napominał również sam patriarcha jerozolimski, pisząc do niego, że ze związku „urodzi się niegodziwy syn, jego ziemie zaleją łzy i ogarnie groza, popłyną strugi krwi, spadną głowy możnych, a miasta padną pastwą płomieni”. W czasie porodu nad Moskwą rozpętała się burza, a w jedną z kremlowskich wież miał uderzyć piorun.

Mały Iwan dorastał w „domu grozy”. Nieustanne intrygi pretendujących do moskiewskiego tronu możnych w każdej chwili mogły zakończyć się torturami i zabiciem całej rodziny. Iwan odreagowywał, znęcając się nad zwierzętami i wybuchając niekontrolowaną agresją. Jako młodzieniec z bandą oddanych mu zabijaków napadał podmoskiewskie osady, gdzie gwałcił kobiety i grabił kramy kupców. Potem kajał się, uderzając głową o podłogę, chcąc w ten sposób odkupić wyrządzone krzywdy. Dużo się modlił i czytał święte księgi, rozmyślając nad moralnym upadkiem ludzi.

Kiedy w 1545 r. skończył 15 lat, został koronowany jako pierwszy z rosyjskich władców na cara Wszechrusi. Czekało na niego wielkie zadanie. Pochodzący z Pskowa mnich Filoteusz sformułował swoją koncepcję Moskwy jako trzeciego Rzymu, którą zaraził Wasyla III. Ideologiczne i dynastyczne podwaliny pod rosyjskie mocarstwo zostały położone. Teraz trzeba było je wypełnić treścią – stworzyć sprawne i silne państwo, które podoła takiemu wyzwaniu i zdobędzie ziemie pozwalające równać się z Imperium Romanum. Przypadek, a może przeznaczenie sprawiło, że to właśnie Iwan, zwany później Groźnym, miał się zmierzyć z tym zadaniem.