Starożytne miasta, Pompeje, Herkulanum i Stabie rozkwitały u podnóża Wezuwiusza w Zatoce Neapolitańskiej. W czasach wczesnego Cesarstwa Rzymskiego w Pompejach mieszkało 20 tysięcy osób, w tym kupcy, rzemieślnicy i rolnicy, którzy eksploatowali żyzną glebę regionu z licznymi winnicami i sadami. Nikt nie podejrzewał, że czarna żyzna ziemia była dziedzictwem wcześniejszych erupcji Wezuwiusza. Herkulanum było pięciotysięcznym miastem i być może ulubionym miejscem bogatych Rzymian. Herkulanum nazwane zostało na cześć mitycznego bohatera Herkulesa. W mieście znajdowały się bogate wille i wielkie rzymskie łaźnie. Badania archeologiczne wykazały, że w obydwu miastach istniało coś na kształt kasyn, a także domy publiczne – to może świadczyć, że ośrodki te miały charakter „wypoczynkowy”.
To, co podpowiadają badania archeologiczne wskazuje, że w Pompejach ludziom wiodło się raczej dobrze i dostatnio. Miasto było zadbane, a mieszkańcy mogli cieszyć się sielankowym życiem. To wszystko skończyło się 24 sierpnia 79 roku, kiedy nastąpił wybuch wulkanu uśpionego od setek lat.
Wezuwiusz eksplodował, wyrzucając w górę 15 kilometrów materiału wulkanicznego, popiołu i pumeksu. Potężna chmura gazu i gorącego popiołu dosięgnęła mieszkańców Herkulanum, zasypując wszystko. Przez kolejne 12 godzin popiół opadał na Pompeje, Herkulanum i Stabie oraz całą okolicę. Rankiem, 25 sierpnia chmura toksycznego gazu dotarła do Pompejów. Każdy, kto jeszcze pozostał przy życiu, zginął przez uduszenie.
Wiele z tego, co wiemy o erupcji, pochodzi z relacji Pliniusza Młodszego, który przebywał w zachodniej części Zatoki Neapolitańskiej, gdy eksplodował Wezuwiusz. W dwóch listach do historyka Tacyta opowiedział o tym, jak „ludzie nakrywali głowy poduszkami, która była jedyną obroną przed deszczem kamieni” oraz o tym, jak „ciemna i straszna chmura naładowana palną materią nagle pękła i ruszyła w górę". Zaznaczał też, że "niektórzy opłakiwali własny los. Inni modlili się o śmierć”. Pliniusz, mający wówczas zaledwie 17 lat, uciekł przed katastrofą i został później znanym rzymskim pisarzem i politykiem. Jego wuj, Pliniusz Starszy, miał mniej szczęścia.
Pliniusz Starszy, również znany rzymski pisarz, w czasie erupcji był dowódcą floty rzymskiej w Zatoce Neapolitańskiej. Po wybuchu Wezuwiusza ruszył do Stabie, aby zbadać, co się stało i ocenić rozmiar tragedii. Na miejscu dosięgnął go toksyczny gaz i Pliniusz Starszy zmarł.
Według relacji Pliniusza Młodszego erupcja trwała 18 godzin. Pompeje zostały przykryte ponad czterometrową warstwą popiołu, a Herkulanum dziewięciometrową pokrywą z błota i materiału wulkanicznego.
Wielu mieszkańców Pompejów powróciło do miasta po wybuchu, próbując odkopać swoje domy i kosztowności, lecz starania nie na wiele się zdały. Miasta zniszczone przez Wezuwiusz nigdy się już nie odrodziły.
Ruiny miast Pompeje, Herkulanum i Stabie zostały odkryte w XVIII wieku. Pierwszy posąg w Pompejach odkrył przypadkiem rolnik w roku 1748, pracujący w swojej winnicy. Od tamtej pory prace archeologiczne w tym miejscu trwają niemal nieustannie.
W Pompejach znaleziono szczątki 2 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci. Wszyscy zmarli w wyniku uduszenia. Ich ciała pokrywał popiół, który utrwalił zarys ciał. W Herkulanum pierwsze ludzkie szczątki znaleziono dopiero w 1982 roku. Niedługo później odkryto setki innych; wszystkie mają ślady po poparzeniach. Obok wielkich i ważnych zabytków, równie istotne są dla historyków i archeologów niewielkie przedmioty codziennego użytku, które pozwalają zrekonstruować sposób życia ówczesnych mieszkańców Rzymu.
Dziś Wezuwiusz jest jedynym aktywnym wulkanem na kontynencie europejskim. Jego ostatnia erupcja miała miejsce w 1944 roku, a ostatni większy wybuch nastąpił w roku 1631. Nie wiadomo, kiedy nastąpi kolejny wybuch, ale może on mieć katastrofalne skutki dla blisko miliona ludzi mieszkających obecnie w najbliższym otoczeniu wulkanu, m.in. w Neapolu.
Czytaj też:
70 tysięcy zabitych w kilka godzin, czyli rzeź pod KannamiCzytaj też:
Pierwszy cesarz, który zginął w starciu. Bitwa pod Adrianopolem