Józef Piłsudski to jedna z najważniejszych postaci w naszej historii. Choć na jego temat pojawiło się już tysiące publikacji, to dotyczą one przede wszystkim działalności Piłsudskiego w okresie I wojny światowej oraz w dwudziestoleciu międzywojennym. Przyjrzyjmy się zatem jak wyglądała droga Józefa Piłsudskiego do Polskiej Partii Socjalistycznej, Legionów i niepodległej Polski.
Młody Piłsudski
Józef Piłsudski urodził się 5 grudnia 1867 roku w Zułowie na terenie dzisiejszej Litwy. Jego rodzina posługiwała się herbem Piłsudski. Ojciec Józefa, Józef Wincenty, walczył w powstaniu styczniowym; był komisarzem Rządu Narodowego na powiat rosieński. Matką Józefa, przyszłego Marszałka, była Maria z Billewiczów. Józef był czwartym dzieckiem państwa Piłsudskich. Łącznie miał 11 rodzeństwa. Jednym z jego braci był Bronisław, słynny antropolog, etnolog i badacz ludu Ajnów.
Rodzinie powodziło się początkowo całkiem dobrze. Dzieci były kształcone, miały prywatnych nauczycieli, uczyły się języków: niemieckiego i francuskiego. W połowie lat 70. XIX wieku sytuacja materialna rodziny zaczęła się pogarszać. Nieszczęść dopełnił pożar majątku w Zułowie, co zmusiało Piłsudskich do przeprowadzki do Wilna.
W Wilnie Józef Piłsudski, wraz z bratem Bronisławem, uczęszczał do gimnazjum. To tam Józef po pierwszy natknął się na agresywną rusyfikację, o którą „dbali” zatrudnieni w szkole nauczyciele. Już wtedy w przyszłym naczelniku odezwał się silny opór wobec języka i wzorców wpajanych Polakom przez Rosję. Na fali buntu Józef i Bronisław założyli kółko samokształceniowe o nazwie „Spójnia”, którego członkowie zajmowali się sprowadzeniem do Wilna polskich książek.
W 1885 roku Józef zdał maturę i rozpoczął studia medyczne na Cesarskim Uniwersytecie Charkowskim. W Charkowie przystąpił do studenckich organizacji konspiracyjnych. Interesował się działalnością różnych ugrupowań. Kilkukrotnie wziął udział w spotkaniach rewolucyjnej rosyjskiej organizacji Narodnaja Wola.
22 marca 1887 roku Józef Piłsudski został aresztowany. Carska policja zarzuciła mu współorganizowanie spisku na życie cara. Piłsudski w istocie pomógł członkom Narodnej Woli – był ich przewodnikiem po Wilnie, jednak dużo bardziej był w przeprowadzenie zamachu zaangażowany jego brat, Bronisław (zesłany później na Syberię). Po pobycie w Twierdzy Pietropawłowskiej i więzieniu w Petersburgu, Józef Piłsudski został skazany na 5 lat zesłania w głąb Rosji. W grudniu 1887 roku Józef, wraz z innymi zesłańcami, znajdował się już w Kireńsku, miejscu katorgi.
Polska Partia Socjalistyczna
Józef Piłsudski powrócił do Wilna w lipcu 1892 roku. Nie zrezygnował z działalności konspiracyjnej – wręcz przeciwnie; zaangażował się jeszcze mocniej. Piłsudski zainteresował się wówczas bardziej ruchem socjalistycznym; współtworzył Polską Partię Socjalistyczną (PPS powstała w dniach 17-23 listopada 1892 w Paryżu). Piłsudski pisał do konspiracyjnego czasopisma „Przedświt”, a od 1894 roku był redaktorem naczelnym „Robotnika”.
24 maja 1899 roku Józef Piłsudski dokonał konwersji na luteranizm. Powodem była chęć poślubienia Marii z Koplewskich Juszkiewiczowej, działaczki PPS, która była ewangeliczką. Ślub pary odbył się w lipcu 1899 roku. Po nim Piłsudscy zamieszkali w Łodzi.
W mieście z kart powieści „Ziemia Obiecana” Piłsudski kontynuował wydawanie „Robotnika” prowadząc tajną drukarnię (oficjalnie przedstawiał się jako prawnik).Carska policja wciąż jednak polowała na działaczy opozycyjnych i niepodległościowych. Pismo PPS w końcu zdekonspirowano, a Piłsudski wraz z żoną zostali aresztowani w nocy z 21 na 22 lutego 1900 roku.
Piłsudski przebywał początkowo w łódzkim więzieniu przy ulicy Gdańskiej, później przeniesiony został do X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Tam zaczął symulować chorobę psychiczną. Plan się powiódł. Piłsudskiego przeniesiono do szpitala w Petersburgu, skąd udało mu się ostatecznie uciec dzięki pomocy polskiego lekarza. Piłsudski przebywał jakiś czas w Londynie, jednak wkrótce postanowił wrócić do kraju. Od 1902 roku PPS rozpoczęła wydawanie nowego pisma – „Walka”.
Na początku 1904 roku wybuchła wojna pomiędzy Rosją i Japonią. Piłsudskiemu i wielu innym działaczom PPS wydawało się, że jest to idealny moment do wywołania buntu w kraju, a nawet do obalenia caratu. PPS zaczęła się przygotowywać do organizowania oddziałów bojowych. Chciano także skłonić Japonię do współpracy. W zamian za dostarczanie Japonii informacji wywiadowczych przez Polaków, Japończycy mieli podnieść kwestię niepodległości Polski na przyszłej konferencji pokojowej.
W tym samym roku, tj. 1904, Piłsudski wyjechał do Tokio, aby osobiście rozmawiać z przedstawicielami japońskiego rządu m.in. na temat utworzenia polskiego kontyngentu wojskowego w Japonii. W taką samą podróż wybrał się w tym czasie Roman Dmowski, przedstawiciel Narodowej Demokracji. Cele obydwu ugrupowań były jednak zupełnie inne – Dmowski był zdania, że wojna japońsko-rosyjska nie jest wciąż najlepszym momentem na wywołanie buntu w kraju i odradzał Japończykom tworzenie polskich oddziałów na terenie ich państwa.
Po wybuchu rewolucji 1905 roku Piłsudski utworzył Organizację Spiskowo-Bojową, a później Organizację Bojową PPS. Jego partia przyjęła nową taktykę: zamierzano zachwiać caratem od środka, zburzyć mit o jego potędze, zastraszać carskich dygnitarzy. PPS przeszła, de facto, do działalności, powiedzielibyśmy dziś, „terrorystycznej”. Wkrótce doszło bowiem do pierwszych zamachów na urzędników carskich, atakowano pociągi i kasy powiatowe. Do najsłynniejszych akcji bojowych PPS doszło pod Rogowem, pod Bezdanami i pod Sławkowem. Głośne było także uwolnienie 10 więźniów z Pawiaka.
Współpraca z Austrią i Związek Walki Czynnej
W tym czasie Piłsudski poznał Aleksandrę Szczerbińską, z którą nawiązał romans. Wciąż był jednak żonaty z Marią Juszkiewiczową. Nieformalny związek Piłsudskiego i Szczerbińskiej trwał aż do 1921 roku, kiedy zmarła pierwsza żona Naczelnika Państwa (25 października 1921 roku Piłsudski ożenił się ponownie).
W kwietniu 1905 roku Piłsudski wziął udział w konferencji rosyjskich partii socjalistycznych i rewolucyjnych w Genewie, na której spotkał się m.in. z Włodzimierzem Leninem. W tym czasie dochodziło do pierwszych nieporozumień wśród działaczy PPS. W listopadzie 1906 roku partia została podzielona. Piłsudski stanął na czele PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Pozostali działacze pozostali przy PPS.
Piłsudski od połowy 1906 roku próbował nawiązać kontakt z wywiadem austriackim. Udało mu się prawdopodobnie we wrześniu-październiku tego samego roku. Piłsudski i inni działacze PPS-FR zaoferowali swojego usługi Austrii obiecując przekazywać informacje na temat Rosji w zamian za „pewne wzajemne usługi”.
W czerwcu 1908 roku Józef Piłsudski założył we Lwowie Związek Walki Czynnej, na którego czele postawił Kazimierza Sosnkowskiego (miał być to zalążek polskiej armii). W zamyśle Piłsudskiego ZWC miał gromadzić nie tylko zwolenników PPS, ale działaczy różnych ugrupowań i poglądów oraz organizacje takie jak Związek Strzelecki we Lwowie, Towarzystwo „Strzelec” w Krakowie czy Polskie Drużyny Strzeleckie.
Wojna światowa zbliżała się wielkimi krokami. Sytuacja w Europie, właściwie od dekady, stawała się coraz bardziej napięta. Piłsudski w tym czasie (około 1912 roku) organizował grupy paramilitarne w Galicji. Jednocześnie powstawały one także z dala od kraju – w Szwajcarii, Belgii czy Francji.
28 sierpnia 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Wielu Polaków stało już „pod bronią”, m.in. dzięki zaangażowaniu Piłsudskiego, który dostrzegał w tym konflikcie szansę na odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wielka Wojna trwała dużo dłużej, niż wszyscy się spodziewali. Droga do polskiej wolności była jeszcze długa.
Czytaj też:
„Katastrofa łódzka”. Największa wpadka Józefa PiłsudskiegoCzytaj też:
"Mam obowiązki polskie". Roman Dmowski i jego droga do niepodległej OjczyznyCzytaj też:
QUIZ: Józef Piłsudski. Co wiesz o Naczelniku?