Dewiza „Virtuti Militari” oznacza „Męstwu Żołnierskiemu”, „Cnocie Żołnierskiej”. Order ten jest najstarszym wojennym odznaczeniem na świecie i zarazem najważniejszym polskim odznaczeniem.
Historia orderu
Napis „Virtuti Militari” pojawił się po raz pierwszy na medalach wybitych z rozkazu Stanisława Augusta Poniatowskiego 15 czerwca 1792 roku. Pomysł na ustanowienie orderu za wybitne męstwo i zasługi na polu bitwy pojawił się niedługo później, po zwycięskiej dla Polaków bitwie pod Zieleńcami, która rozegrała się 18 czerwca 1792 roku. Naprzeciwko oddziałów polskich stanęły wówczas wojska rosyjskiej. Polacy bronili dopiero co uchwalonej Konstytucji 3 Maja i próbowali nie dopuścić do dalszych rozbiorów.
Pierwszymi kawalerami Orderu zostali najbardziej odznaczający się uczestnicy bitwy pod Zieleńcami. Kilka dni po bitwie, na prośbę księcia Józefa Poniatowskiego, król Stanisław przesłał do obozu wojsk polskich 20 Orderów klasy pierwszej i 40 klasy drugiej. Odznaczeni zostali m.in.:
książę Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko, Michał Wielhorski, Jan Franciszek de Pouppart, Stanisław Mokronowski, Eustachy Sanguszko, pułkownik Józef Poniatowski, Jan Grochowski, Jan Krasicki, Józef Szczutowski, Mikołaj Oppeln-Bronikowski, Michał Chomętowski, Andrzej Gałecki, Seweryn Bukar, Sebastian Marszycki, Karol Tepfer.
Uroczystość wręczenia Orderów Virtuti Militari odbyła się 25 czerwca 1792 roku w Ostrogu na Wołyniu, gdzie znajdował się obóz wojsk Rzeczypospolitej.
Książę Poniatowski pisał o Virtuti Militari kila lat później:
„Być w bitwie, oblegać twierdzę, odnieść w walce z nieprzyjacielem ranę, albo wpaść w niewolę jest długiem i przeznaczeniem każdego, który się w obronie swej Ojczyzny poświęcił. Nagroda Orderu Krzyża Wojskowego, stosownie do pierwiastków swej ustawy zasad należy się dziełom rzadkim i wyższym nad powinność pospolitą”.
Niestety, wojna w obronie Konstytucji 3 Maja zakończyła się ostatecznie klęską Polski. Rok później Rosja i Prusy dokonały drugiego rozbioru ziem Rzeczpospolitej. Order Virtuti Militari po klęsce z 1792 roku został zniesiony. Przywrócono go dopiero w 1807 roku, kiedy w wyniku porozumienia między Napoleonem Bonaparte i carem Aleksandrem w Tylży, powstało Księstwo Warszawskie. Nazwę „Virtuti Militari” zmieniono wówczas na „Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego” i ustanowiono jego pięć klas (ten podział istnieje także dzisiaj).
Kolejne modyfikacje Order ten przebył w 1815 roku, po utworzeniu Królestwa Polskiego. „Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego” zmieniono na „Order Wojskowy Polski”. Nadawano go m.in. polskim powstańcom listopadowym. Po stłumieniu powstania car Mikołaj I zniósł jednak polski order, a zamiast niego wprowadził „Polską Odznakę Zaszczytną”, którą honorowano byłych żołnierzy walczących przeciwko Polakom w powstaniu listopadowym.
Virtuti Militari przywrócono w 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Kwestię jego przyznawania, klasy orderu oraz wszystkie procedury regulowała ustawa z 1 sierpnia 1919 roku. Odznaczenie to otrzymało wielu weteranów z czasu walk o niepodległość, a także jeden szczególny „weteran”, czyli miasto Lwów, które w czasie walk o granicę, dzielnie stawiało opór oddziałom ukraińskim w latach 1918-1919. W dwudziestoleciu międzywojennym przyznano łącznie 6569 orderów, w tym zaledwie sześć odznaczeń najwyższej klasy. Otrzymali go: Józef Piłsudski, marszałek Francji Ferdynand Foch, król Rumunii Ferdynand I Hohenzollern-Sigmaringen, król Belgów Albert I, król Serbów, Chorwatów i Słoweńców Aleksander I oraz król Włoch Wiktor Emanuel III.
Po rozpoczęciu II wojny światowej o przyznawaniu Virtuti Militari decydować miał Naczelny Wódz. W czasie wojny obronnej 1939 roku najwyższe odznaczenie wojenne za bohaterską obronę otrzymała Warszawa, a niedługo później Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, która walczyła w bitwie o Narwik.
Komuniści, którzy przejęli władzę w Polsce w 1945 roku utrzymali nadawanie orderu Virtuti Militari. Odrzucono jednak koncepcję nadawania ich przez Kapitułę Orderu. O przyznaniu odznaczenia decydowała Rada Państwa. W tamtym czasie otrzymał go m.in. Iwan Sierow. Order odebrano mu dopiero w 1995 roku.
Poczynając od 1792 roku do dzisiaj Order Virtuti Militari otrzymało łącznie około 26 tysięcy osób.
Virtuti Militari w prawie
Ustawa o Orderze Virtuti Militari została uchwalona 25 marca 1933 roku. Jednocześnie zmieniono jego nazwę: z „Orderu Wojskowego Virtuti Militari” na „Order Wojenny Virtuti Militari”. Jak napisano Order „jest nagrodą wybitnych czynów wojennych, połączonych z całkowitą ofiarnością w myśl hasła »Honor i Ojczyzna«”. Dla odznaczenia ustalono pięć klas, czyli Krzyże: Wielki, Komandorski, Kawalerski, Złoty i Srebrny.
Ustawa głosi: „Krzyż orderu wojennego »Virtuti Militari« jest metalowym krzyżem czteroramiennym, zakończonym na rogach kulkami: w klasie I, II i III krzyżem czarno-emaljowanym z obramowaniami złotemi, w klasie IV krzyżem złotym z czarną prążka z emalji, w klasie V - krzyżem srebrnym z czarną prążka z emalji. Na ramionach krzyża umieszczony jest napis: »Virtuti Militari«. W środku krzyża, w wieńcu laurowym zielonym, na tarczy złotej umieszczony jest orzeł biały, emaljowany, w kształcie z roku 1792, na odwrotnej, również złotej tarczy, umieszczony jest napis: »Honor i Ojczyzna« oraz data »1792«; napis ten otoczony jest wieńcem laurowym zielonym”.
Ustawa z 1933 roku określa również dokładnie, w jaki sposób najwyższe odznaczenie wojenne należy nosić: „na wstędze niebieskiej z czarnemi po obu brzegach prążkami”.
Wszyscy odznaczeni Virtuti Militari mający polskie obywatelstwo tworzyli Zgromadzenie Kawalerów Orderu Virtuti Militari, na którego czele stała Kapituła.
Czytaj też:
Zamach majowy, czyli wojna domowa w PolsceCzytaj też:
Konfederacja targowicka. Najwyższa zdrada. Czy zdrajców spotkała kara?Czytaj też:
Bitwa pod Raszynem. Bitwa, która dała Polakom nadzieję