W pierwszym etapie powstania kozackiego przewaga leżała po stronie Kozaków, a Ukraina de facto już w roku 1649 stała się niezależnym państwem. Powstała wówczas władza kozacka zaopatrzona w atrybuty władzy prawodawczej, administracyjnej oraz sądowniczej – zastąpiła całkowicie dawną władzę polską.
Niepewny pokój
W drugim etapie powstania z roku 1651 zwycięską ręką wyszła strona polska pokonując siły kozacko – tatarskie w bitwie pod Beresteczkiem. Ostatecznie zawarto ugodę w Białej Cerkwi. Do wznowienia walk doszło już rok później – bitwa pod Batohem i klęska armii koronnej. W roku 1653 doszło natomiast do obrony wojsk koronnych w obozie warownym pod Żwańcem – zawarto wówczas ugodę.
Sytuacja zmieniła się całkowicie w roku 1654. Wówczas to zawarto umowę perejasławską. Kozacy uznali zwierzchność ówczesnego cesarza Rosji z dynastii Romanów – Aleksego Michajłowicza. Oddali wówczas pod jego władanie lewobrzeżną Ukrainę. Wydarzenie to stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny z Rosją w latach 1654-1686.
Decyzja o przyłączeniu Ukrainy do Rosji spowodowała atak Moskwy oraz wkroczenie wojsk rosyjskich na terytorium Litwy i Ukrainy w roku 1654. Doszło wówczas do zajęcia przez stronę rosyjską Smoleńska, Grodna oraz Wilna.
Polacy idą z pomocą
W następnym roku doszło – przy pomocy udzielonej Polsce przez Tatarów, do bitwy pod Ochmatowem na Ukrainie. Zakończyła się ona zwycięstwem wojsk strony polskiej, posiłkowanej przez Tatarów. W roku 1656 nastąpiło zawieszenie broni oraz rozejm polsko – rosyjski, który został zawarty na czas potopu szwedzkiego – tzw. rozejm wileński.
Po śmierci Bohdana Chmielnickiego w roku 1657 nowym hetmanem kozackim został Jan Wyhowski. Ten ostatni był zwolennikiem orientacji propolskiej. Wówczas też do głosu doszła tzw. koncepcja federacyjna ułożenia stosunków między Ukrainą a Rzeczpospolitą. Pojawiły się projekty nobilitacji Kozaków i utworzenia trzeciego członu Rzeczpospolitej – Księstwa Ruskiego (powstania Rzeczypospolitej Trojga Narodów).
Perejasław
Ugoda Perejasławska została zawarta pomiędzy Radą Kozacką, a przedstawicielem cara rosyjskiego Aleksego I, Wasylem Buturlinem. Oddawała ona pod władzę cara znajdującą się w granicach Rzeczypospolitej Ukrainę. Hetman kozacki od tej pory znajdował się pod protekcją cara, wraz z Ukrainą. Zachowali oni prawo wybory hetmana kozackiego oraz car obiecał powiększenie rejestru kozackiego do 60 tysięcy. Starszyzna kozacka otrzymywała gwarancje zachowania swoich majątków ziemskich. Ugoda nie została zaprzysiężona przez cara Aleksego – z uzasadnieniem, że jest to sprzeczne z jego statusem prawnym jako samodzierżcy, który nie składa przysiąg poddanym. Ugoda zapoczątkowało wojnę Rosji przeciwko Rzeczypospolitej w 1654 roku.
Zakończenie rozmów w Moskwie doprowadziło również do zwieńczenia wydarzeń związanych z zawarciem ugody perejasławskiej. Od tej chwili car brał pod swoją opiekę Kozaczynę zaporoską, co w konsekwencji doprowadziło do rozpoczęcia wojny polsko-moskiewskiej o panowanie nad ziemiami ukrainnymi.
Czytaj też:
Bitwa pod Kowalewem. Upadek wojsk konfederackichCzytaj też:
Bitwa pod Parkanami. Wpadka Sobieskiego