Matejko i Kopernik

Niestety, ze smutkiem musimy przyznać, że tak niestety obecnie jest. To nie trzecia ćwierć XIX stulecia, kiedy nasz narodowy wieszcz przemawiający obrazem, święcił wielkie w Europie triumfy.

Rok 2023 - rok Kopernika i Matejki

Senat Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwałę, że rok 2023 będzie rokiem Mikołaja Kopernika w związku z przypadającą 550. rocznicą urodzin wielkiego astronoma oraz rokiem Jana Matejki w związku ze 185. rocznicą urodzin i 130. rocznicą śmierci „najwybitniejszego i powszechnie cenionego polskiego malarza”. Senat uczcił także i inne osoby w bieżącym roku, ale tak się złożyło, że dwóch wyżej wymienionych słynnych Polaków łączy jedna rzecz: wielki polski malarz namalował obraz przedstawiający wielkiego polskiego uczonego.

Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem

Jan Matejko stworzył 12 wielkoformatowych kompozycji historycznych, mających ponad 3 metry na dłuższym boku, w tym „Astronoma Kopernika” (225 x 315 cm).

Dzieła przedstawiającego Kopernika do obrazów historycznych zaliczyć jednak nie powinniśmy. Pierwotny, pełny tytuł tego monumentu, to „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”. Jak zauważył Mieczysław Treter, kompozycja ta ukazuje „skromnego uczonego, który na tle dociekań i badań obrotu ciał niebieskich wzniósł się tak wysoko ponad poziom normalnych ludzkich rozumowań, że w chwili cudownej ekstazy mógł rozmawiać z samym Bogiem i drogą intuicji – wbrew dotychczasowym naukowym teoriom, sformułować zasadę obrotu ziemi naokoło słońca”. Możemy zatem uznać, że obraz ten to studium wręcz metafizyczne, ukazujące duszę, a nie fizjonomię człowieka.

Dodajmy tu jeszcze spostrzeżenie współczesnego Matejce Kazimierza M. Wójcickiego: „Matejko wymalował obraz przestawiający Kopernika w całej postaci, gdy po odkryciu obrotu ziemi wokoło słońca, upada w obserwatorium swoim na kolana. Artysta dobrze pojął jego charakter i stan kapłański, jego wiarę i pobożność: nie mógł go inaczej wystawić, jak korzącego się Bogu”.

Po prezentacji obrazu w Warszawie w marcu 1873 roku, publicysta Tygodnika Ilustrowanego (nr 274) pisał, że Kopernik „przejęty wielkością własnego umysłu, mimowolnym ruchem usuwa się na jedno kolano, wznosząc ręce do góry ku Temu, którego wszechmoc roztliła w nim iskrę geniuszu. Hołd to zarazem oddany potędze idei i dziękczynieniu źródłu wszelakiej wiedzy. Tak sobie tłumaczymy myśl przewodnią Matejki; czy trafnie… niechaj inni osądzą”.

Otóż to. Jeżeli uznamy, że obrazy to forma dyskusji publicystycznej, to wolno nam interpretować je po swojemu.

Ukazaną postać Kopernika inaczej osądził bardzo dobry znajomy Mistrza Jana, Stanisław hr. Tarnowski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, który napisał, że „w twarzy Kopernika jest jakiś wyraz histerycznego zapomnienia się, ale nie wyraz natchnienia, uniesienia, uszczęśliwienia. To jest aktor, który patetyczną scenę gra, nie wielki człowiek, który wielką chwilę ma”.

Pamiętajmy, że obraz powstał w czasach, gdy Polska była rozdarta przez zaborców. Wówczas Niemcy próbowali zawłaszczyć sobie postać naszego astronoma. Jednak jak stwierdził malarz Marceli Krajewski „Kopernik przez Matejkę malowany będzie polski”. A malowany nie został bez przyczyny.

W roku 1873 przypadała czterechsetna rocznica urodzin Kopernika. Od lat trwały przygotowania do tego wydarzenia i co oczywiste, nie mogło w nich zabraknąć Mistrza Jana.

Artysta obraz rozpoczął malować w lipcu 1872 roku i zaraz potem odbył podróż do Stambułu. Rok wcześniej stworzył już kilka szkiców ołówkiem oraz jeden małych wymiarów olejem na tekturze, który prezentowany jest w Domu Jana Matejki. Znamy dokładnie ideę powstania tego dzieła, bowiem mamy to szczęście, że Matejko posiadał osobistego sekretarza, który wszystko, co dotyczyło twórczości artysty, ale i jego życia, notował. W swoich „Pamiętnikach” pod rokiem 1873 Marian Gorzkowski zapisał:

„Ukończenie obrazu Kopernika oraz wystawa tegoż w miesiącu lutym w Krakowie z powodu przypadającej w tymże miesiącu na cześć Kopernika uroczystości. Dochód z wystawy był przeznaczony na cel dobroczynny, a rycina z tegoż obrazu rysowana przez Matejkę, była w odbitkach bezpłatnie rozdana wszystkim uczniom szkół miejskich podczas uroczystego obchodu. W marcu tegoż roku powzięto w Krakowie myśl zakupna tegoż obrazu z publicznych składek oraz ofiarowania go uniwersytetowi; sprawą tą zajmował się wówczas Piotr hr. Moszyński i do skutku ją doprowadził. Obraz był kupiony za dwanaście tysięcy guldenów”.

Trzeba tutaj dodać, że jeszcze przed jego namalowaniem, obraz pragnął zakupić Tytus Działyński, dając nawet zaliczkę w wysokości 2 tys. florenów. Jednak rzucana później myśl, aby obraz przekazać jako dar społeczeństwa polskiego Uniwersytetowi Jagiellońskiemu, bardziej przypadła do gustu Matejce. I tak do dzisiaj „Astronom Kopernik” jest prezentowany w Auli Collegium Novum.

Przyjrzyjmy się dokładniej temu monumentalnemu dziełu malarskiemu i zobaczmy jak artysta ukazał astronoma. Opis kompozycji znajdujemy w „Katalogu obrazów olejnych Jana Matejki”, gdzie czytamy: „Wielki uczony ukazany jest pod gwiaździstym niebem nocy, na tarasie przed gotycką katedrą we Fromborku, w pobliżu której spędził jako kanonik kapituły większą część życia. Przedstawiony w pozycji półklęczącej, z uniesioną lekko głową i prawą ręką, w lewej – cyrkiel. Wokół – księgi, rysunki, instrumenty i tablica z układem słonecznym. W tle, poniżej balustrady, widok na miasto i Zalew Wiślany. Stan natchnienia Kopernika wydobył artysta głównie poprzez efekt światła”.

Zajrzyjmy także na chwilę do Olsztyna, gdzie w tamtejszym zamku przez kilka lat zamieszkiwał Kopernik jako administrator dóbr biskupich. W czasie krzyżackiej ekspansji na Warmię był odpowiedzialny za przygotowanie twierdzy do obrony. Gromadził zapasy, sprowadzał do pomocy wojska zaciężne, wzmacniał mury obronne. To zaangażowanie uczonego kanonika zakończyło się sukcesem. Miasto nie uległo Krzyżakom. W komnacie którą zajmował, prezentowana jest kopia obrazu Jana Matejki, natomiast na murze krużganka zachowała się niezwykle cenna pamiątka po uczonym – to wykreślona przez niego tablica astronomiczna.

Poważny był Mistrz Jan Matejko i całe poważne było jego malarstwo. Wiemy jednak, że już od młodzieńczych lat lubił tworzyć karykatury. I w tym wypadku także sobie pofolgował. Zatem na koniec pokażemy artystę z innej strony, tej humorystycznej i to z „Kopernikiem”. Rysuje on w 1872 roku autokarykaturę ukazującą tworzenie tego obrazu. Widzimy na niej całą rodzinę artysty oraz służących przy pracy. Najważniejsza wydaje się jednak siedzącą na fotelu żona Teodora, która niejako nadzoruje proces twórczy artysty. Matejko jest wyraźnie zmieszany, a sam Kopernik z obrazu osobom zebranym w pracowni...pokazuję język.

Literatura:

M. Gorzkowski, „Jan Matejko. Epoka lat dalszych do końca życia artysty”, Kraków 1898;
K. Sroczyńska (red.), „Matejko. Obrazy olejne. Katalog”, Warszawa 1991;
M. Szypowska, „Jan Matejko wszystkim znany”, Warszawa 1985;
St. Tarnowski, „Matejko”, Kraków 1897;
M. Treter, „Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl”, Lwów 1939;
K. W. Wójcicki, „Album Jana Matejki", Warszawa 1876.

Czytaj też:
10 obrazów polskich malarzy, o których powinieneś co nieco wiedziećCzytaj też:
Grobowiec Kazimierza Wielkiego - obraz Jana Matejki