Stefan Batory nie był typem króla, który całe dnie będzie spędzał na Wawelu, wśród dworskich intryg. Interesowało go działanie, brał udział w licznych bitwach, towarzyszył żołnierzom we wszystkich trudach.
Książę siedmiogrodzki
Stefan Batory (Báthory István) urodził się 27 września 1533 roku w Szilágysomlyó. Jego ojcem był wojewoda siedmiogrodzki Stefan Batory, a matką córka podskarbiego korony węgierskiej, Katarzyna Telegdi. Przyszły polski król został sierotą w wieku zaledwie 14 lat – wtedy zmarła jego matka. Ojciec zmarł, kiedy Stefan miał rok.
Batory jako młody człowiek związany był z domem Habsburgów. Dzięki ich pomocy studiował na Uniwersytecie w Padwie. Sympatie polityczne zmienił w obliczu najazdu tureckiego na Węgry, kiedy szukał pomocy u Zápolyów. Z ich ramienia dowodził też wojskami Węgrów w walkach z siłami habsburskimi oraz brał udział w rozmowach dyplomatycznych. W ich trakcie został uwięziony przez cesarskie służby. Uwolniono go w 1567 roku.
W 1571 roku Batory został wybrany na księcia Siedmiogordu dzięki poparciu sułtana tureckiego, a także dzięki pomocy swojego brata Krzysztofa, który zjednał Stefanowi szlachtę siedmiogrodzką. Niedługo później Stefan Batory pokonał prohabsburskie wojska Kaspra Bekiesza w bitwie pod Kerelőszentpál.
Na polskim tronie
Tymczasem w Polsce, po ucieczce Henryka Walezjusza, panowała trudna sytuacja. Część polskiej szlachty, w obliczu bezkrólewia, wybrała na króla cesarza Maksymiliana II Habsburga. Inni jednak, nie chcąc Niemca na polskim tronie, żądali wyboru „Piasta”. Wybór padł na Annę Jagiellonkę, córkę Zygmunta Starego i siostrę ostatniego Jagiellona na polskim tronie, Zygmunta Augusta.
Anna, jak wówczas uważano, nie mogła rządzić sama, więc szlachta postanowiła znaleźć jej odpowiedniego męża. Wybór padł na siedmiogrodzkiego księcia Stefana Batorego, którego 14 grudnia 1575 roku ogłoszono królem Rzeczpospolitej (wybór był możliwy w dużej mierze dzięki Janowi Zamoyskiemu, który później, przy Batorym, stał się najpotężniejszym magnatem w Rzeczpospolitej). W tamtym momencie Polska miała, de facto, dwóch monarchów. W połowie stycznia stronnicy Batorego zajęli Kraków, który opanowany był wcześniej przez zwolenników Habsburga.
Stefan Batory przekroczył granice Rzeczpospolitej 30 marca 1576 roku. Wcześniej, w pacta conventa, obiecał m.in. odzyskanie ziem zagrabionych Polsce przez Rosję. 1 maja Batory poślubił Annę Jagiellonkę i został koronowany na króla Polski. Stefan Batory pozostał jednocześnie księciem Siedmiogrodu (w imieniu Stefana na miejscu rządził jego brat, Krzysztof). Rzeczpospolitą i Siedmiogród połączyła unia personalna, choć, aby mogło do tego dojść, Stefan, jako książę, musiał zgodzić się na płacenie wyższego haraczu Osmanom.
Jako król, Batory musiał zmierzyć się jeszcze ze zwolennikami Maksymiliana II, których wciąż, zwłaszcza na Litwie i w Prusach, nie brakowało. Wkrótce jednak pokonał przeciwne siły, a hołd lenny złożył mu książę pruski, Albrecht Fryderyk Hohenzollern. Batorego królem nie chciał jednak wciąż uznać Gdańsk. Z tego powodu we wrześniu 1576 roku wybuchła nawet wojna Batorego z Gdańskiem – król zarządził blokadę miasta. Konflikt zakończył się w kwietniu 1577 roku, kiedy wojska wierne Batoremu pobiły siły Gdańska w bitwie pod Lubiszewem. 16 grudnia 1577 roku król wjechał do miasta.
Pożycie małżeńskie ponad 50-letniej Anny Jagiellonki i dziesięć lat młodszego Batorego było tematem licznych żartów i anegdot. Twierdzono, że małżonkowie spędzili razem zaledwie trzy noce, a później Stefan miał nawet uciekać przed Anną, która udawała się do jego sypialni. Batory w końcu coraz bardziej lekceważył żonę i irytowała go atmosfera dworu. Czas najchętniej spędzał na polu bitwy, wraz z żołnierzami. Anna natomiast przeniosła się wraz z dworem do Warszawy.
Wojenne wyzwania i problemy „na miejscu”
W czasie, gdy trwał spór z Gdańskiem, wybuchł konflikt pomiędzy Rzeczpospolitą a Rosją. Dzięki umiejętnej polityce wewnętrznej (król zgodził się np. na powołanie Trybunału Koronnego) Batory skłonił szlachtę do ustanowienia nowych podatków na wojnę.
W roku 1580 Stefan Batory rozpoczął wojnę przeciwko Rosji. Celem króla było odzyskanie ziem odebranych Rzeczpospolitej przez Moskwę, w tym zagarniętych rok wcześniej Inflant. Na potrzeby wojenne król zgromadził armię liczącą niemal 50 tysięcy żołnierzy. Wśród nich były zaciężne wojska węgierskie oraz piechota wybraniecka (złożona z chłopów z dóbr królewskich; jednostki te utworzone zostały przez Batorego). Po kampaniach, dzięki którym Polacy zajęli m.in. Wielkie Łuki i oblegali Psków, car Iwan IV Groźny zaproponował Polsce podpisanie pokoju. W styczniu 1582 roku podpisano pokój w Jamie Zapolskim. Polska odzyskała Połock oraz Inflanty.
Największą „aferą” z czasów panowania Batorego była sprawa Samuela Zborowskiego, którego oskarżono o przygotowania do przeprowadzenia zamachu na króla. Za radą Jana Zamoyskiego (który miał ze Zborowskimi, nomen omen, osobiste porachunki), Stefan Batory skazał Samuela na karę śmierci. Zborowski został ścięty 26 maja 1584 roku. Sprawa ta poruszyła szlachtę w całym państwie.
Król Stefan Batory zmarł nagle 12 grudnia 1586 roku. Do dziś nie wiadomo, co tak naprawdę było przyczyną jego śmierci. Król zachorował podczas pobytu na polowaniu w Puszczy Molawickiej. Przewieziono go do Grodna, lecz nie zdołano uratować. W późniejszym czasie historycy sugerowali, że król został otruty. Stefan Batory został pochowany w katedrze na Wawelu.
Czytaj też:
Jan Zamoyski. Kanclerz równy królom. Najpotężniejszy Polak wszech czasów?Czytaj też:
Samuel Zborowski. Zdrajca czy ofiara? Jedyny magnat zabity z rozkazu królaCzytaj też:
Oblężenie Pskowa. Kolejne starcie Stefana Batorego z Iwanem GroźnymCzytaj też:
Polskie imperium. Rzeczpospolita nigdy wcześniej i później nie była tak ogromna